- Պարոն Գասապեան, ձեր հայկական ջերմաչափին համբաւը լսեցի։ Ան է, որ զիս այսօր կը գրաւէ ձեր դեղարանէն ներս։
- Շնորհակալ եմ պարոն Ստուգաբանութիւն։ Ցուցափեղկին մէջ է, կրնաք տեսնել։
- Հրաշալի է... Առտնին գործածութեան համար արտադրուած եւրոպական բազմաթիւ գործիքներ այժմ ողողած են Պոլսոյ շուկաները։ Սակայն ասիկա եզակի է, աչքառու։
1896 թուականն է։ Ամառ։ Պոլսոյ Պաղչէ-Գաբու թաղամասին մէջ, մայր պողոտայի թիւ 7 հասցէին վրայ յայտնի է Վէնսան Գասապեանը՝ իր յօրինած եւ վաճառած նոր ջերմաչափով։ Յարգելի դեղագործը այդ գեղեցիկ գործիքը դուրս կը հանէ իր պահարանէն։ Երբ հիացումով կը դիտենք անոր բարեմասնութիւնները, կը սկսի զրոյց ջերմաչափի եւ ՋԵՐՄ բառի շուրջ։
- Ի՛նչ նուրբ է... Տախտակ մարմնի վրայ քամուած ոսկեփայլ պղինձ եւ անոր վրայ փորագրուած հայկական նուրբ գրութիւններ։
- Պարոն ստուգաբանութիւն, սնդիկի ընդունարանը կը կիսէ ամբողջ ջերմաչափը։ Ձախ կողմը ռէօմիւր աստիճաններ, իսկ աջ կողմը՝ սանթիկրատ։
- Իսկ վարէն վեր այդ աստիճաններու հետ կապուած հետաքրքրական գիտական եւ պատմական տուեալներ։
- Այո, օրինակ, ցոյց տուած ենք, թէ աշխարհի վրայ ամենաբարձր եւ ամենացած ջերմաստիճանները ո՛ւր տեսնուած են։
- Շատ ստոյգ է։ Իսկ ստուգաբանութիւնը, իր կարգին, ջերմեռանդօրէն փորձած է հասկնալ թէ ուրկէ՞ կայծ առած է «ջերմ» բառը։ Բոլոր լեզուաբանները համաձայն են, թէ ան ունի Նախ-հնդեւրոպական արմատ՝ gwher։
- Բառը, ուստի, կրակի գիւտին չափ հին է...
- Եւ իմաստով՝ ո՛չ հեռու անկէ։ Տեսէք, այդ արմատը նաեւ նշանակած է «տաքցնել, այրել»։ Բառը հասած է հին Յունաստան, առած՝ therme ձեւը, ապա որպէս բազմալեզու հուր՝ տարածուած է ամենուրէք. սանսկրիտ ghar «այրել, վառել, լուսաւորել», gharna «տաքութիւն», յունարէն theros«ամառուայ տաքը, հին իռլանտերէն gorim «այրիմ, տաքացնեմ», gor «կրակ, տաքութիւն»... Նմանաձայն տարբերակներ այլ լեզուներու մէջ եւ իմաստներու լայն տարածութիւն մը։ Լիթուաներէն՝ «շոգի», լեթթոներէն՝ «տաք գոլորշի, ոգի», հին սլաւոներէն՝ «կիզիչ, հրդեհ», ռուսերէն՝ «այրիլ, ցաւ, վիշտ, կծու, հալոց, հնոց, տապ, խորոված», ալպաներէն՝ «եռանդ, տաքութիւն, կրակ», լատիներէն՝ furnus, fornus «փուռ», անգլերէն warm «տաք»։ Նոյն արմատի ժառանգորդներն են gharma, garma, garm, germ, germik։ Աֆղանիստանի մէջ «ղարմա», կէսօր, օրուայ տաք ժամանակը։
- Պարոն ստուգաբանութիւն, ճամբորդութիւններուս ընթացքին տեսած եմ, թէ Փոքր Ասիոյ զանազան կողմերը կան տաճկերէն «չերմիք, չերմիւք» ձեւով գիւղեր կամ աւաններ։ Կ՚ենթադրեմ բոլորն ալ այդ շրջանի մէկ «ՋԵՐՄՈՒԿ»էն ստացած է իր անունը։
- Կասկած չկայ։ Իսկ կրակի գիւտին չափ հին այս արմատը վաղնջական շրջաններէն սկսած է մեր լեզուն տաքցնել. ջերանիլ, ջեռացուցանել, ջեռուցիչ, դիւռաջեռ, ջերմագոյն, ջերմագութ, ջերմեռանդ, ջերմաջուր, ջերմիկ, ջերմաշունչ, ջերմարգել, ջերմարան, ջերմատուն, ջերմոտ, ջերմօղի...
- Մեր դեղագործերուն ծանօթ է «ջերմամիզութիւն» դժբախտ հիւանդութիւնը։
- Իսկ ձեր ջերմաչափը, հակառակ իր ստուգաբանութեան, ցոյց կու տայ նաեւ ցուրտը... Ամենէն վարը՝ առաջին գծիկը, -33 աստիճան։
- Այո։ Օդերեւութաբանները ստուգած են, թէ Մոսկուան, որ ջերմօրէն հիւրասիրած է այդ բառը, 1812 թուականին դողած է այդ մրցանիշով։ Ապա Ս. Բեթէրսպուրկը, 1810 թուականին -29 աստիճան, Վիեննան՝ -20, 1879 թուականին։ Փորագրած ենք նաեւ. «-2, Սառելն կաթի եւ միզոյ», «-4, Սառելն գինւոյ եւ թանաքի»։ Իսկ 1893 թուականին Պոլիս այցելած է -11 աստիճանը եւ սառած է Ոսկեղջիւրը։
- Բառը աւելի տաք շունչով անցած է մեր գաւառներէն. Մուշի մէջ «ջե՛ր» պարզ եւ տաքուկ օդ, Վանի մէջ «ճեր» ոչ-պարզկայ գիշեր, «ճերել» երկինքը պարզել, Զէյթունի մէջ «չիրնօլ» տաքանալ, Ղարաբաղի մէջ «ճէրմէլ» ջերմ ունենալ։ Վերի աստիճաններուն վրայ նաեւ ունիք քրտնեցուցիչ տուեալներ, Պարոն Գասապեան։
- 15 աստիճանը «Ջերմութիւն բնակարանաց», 22ն՝ «Սենեակ հիւանդաց», 35-ը՝ «Պարք մեղուաց-բաղանիք», 37ն՝ «Մարդկային արիւն»։ Իսկ մայրաքաղաքս այս ամառ ապրեցաւ աննախընթաց ամառ՝ 40 աստիճան։ Այդ մէկը արձանագրեցինք հետեւեալ ձեւով. «Ջերմութիւն Կ. Պոլսոյ»։ Կենդանաբաներէն սորվեցանք նաեւ հետեւեալը. «45- Թխսելն հաւուց»։ Իսկ զգայացունց էր լսել երկրագունտի մրցանիշը եւ մեր ջերմաչափի վերջին գծիկը. «50 Սանթիկրատ, 40 Ռէօմիւր Ի Սէնէկալ»։
- Նոր ծրագիր մը ունի՞ք։
- Արդէն արտադրութեան մէջ է օսմաներէն տարբերակը տեղական շուկային համար։
-Եւրոպացիները կարեւոր մրցակից մը պիտի ունենան։
- Այս ի՛նչ գովասանք, շնորհակալ եմ։ Պաղ թան մը կը խմէի՞ք...
- Ո՛չ՝ չեմ կրնար ըսել։ Իսկ ջերմաչափէն կ՚ուզէի մէկ հատ ունենալ։
- Անիկա իմ յարգելի հիւրին համար նուէր՝ մեր բարեկամութեան եւ ջերմ զրոյցի յիշատակին։
