Բառերու Խորհրդաւոր Աշխարհը յօդուածաշարս նուիրուած է ստուգաբանութեան՝ հայկական բառերու ճշմարիտ աղբիւրին։ Ամէն շաբաթ կը փորձեմ ճշմարտապէս ներկայացնել բառի մը գրական պատմութիւնը՝ մէջբերումներ կատարելով։ Իսկ, դուք, յարգելի ընթերցող, եթէ կը կասկածիք, թէ աշխարհը ճշմարիտ է, կամ՝ սկսած էք մտածել, թէ առօրեայ լուրերը չեն համապատասխաներ ճշմարտութեան - քանզի անոնք խճճուած են համացանցի լարերու մէջ - , ձեզի կ՚առաջարկեմ ականջ տալ «ճշմարիտ» բառի պատմութեան, քանզի բառարանները անկեղծ են եւ ունինք վստահելի գրական ժառանգ։ Հետեւեալը, ուստի, «ճշմարիտ» բառի ճշմարիտ պատմութիւնն է, համեմուած՝ գրական։
Մեր հնագոյն օտարամուտ բառերէն մէկն է «ճշմարիտ»ը։ Ունի պահլաւերէն ծագում։ Արմատներն են چشم (ճեշմ- աչք, ակն) եւ دیدن (տիտան- յայտնի, տեսանելի) բառերը։ Ան բուն կը նշանակէ՝ ակնյայտ։
5-րդ դարուն Աստուածաշունչի թարգմանութեան ժամանակ ակնյայտ դարձաւ, թէ այդ օտարամուտը լաւ հաստատուած էր հայոց լեզուի մէջ։ Սուրբ Գիրքի մէջ 141 անգամ գործածուած կը տեսնենք «ճշմարիտ»ը, իսկ «ճշմարտութիւն»ը՝ 273 անգամ։ Յիշեմ նաեւ երեք այլ բառեր, որոնք այդ օրերուն յարմար եկան Մեսրոպ Մաշտոցին եւ թարգմանիչ սուրբերուն- «ճշմարտագոյն», «ճշմարտատես», «ճշմարտել»։ Հայկական հոգեւոր գրականութեան մէջ «ճշմարիտ» բառը յաճախ Աստուծոյ խօսքն է, կամ կը յայտնուի անոր անուան կից, ինչպէս՝ «Ճշմարիտ ճշմարիտ կ՚ըսեմ ձեզի», «Աստուած յԱստուծոյ, լոյս ի լուսոյ, Աստուած ճշմարիտ՝ յԱստուծոյ ճշմարտէ», «Որով էառ մարմին, հոգի, եւ միտ, եւ զամենայն որ ինչ է ի մարդ՝ ճշմարտապէս -եւ ոչ կարծեօք», «Օրհնեալ Հայր Սուրբ, Աստուած ճշմարիտ»։
«Ճշմարիտ» բառը հայկական հին մատենագրութեան տուաւ նաեւ ընտիր արտայայութիւններ. «Բանք քո եղիցին ճշմարիտ», «Ճշմարիտ է երազն», «Ուսուցանեմ ձեզ զբանս ճշմարիտս»։ Եղան նաեւ ուղիղ, հաւատարիմ, աննենգ եւ շիտակ մարդիկ, որոնք կոչուեցան՝ «Ճշմարիտ հաւատացեալք», «Վկայ ճշմարիտ», կամ՝ «Ճգնաւորք ճշմարիտք»։
Դարերու ընթացքին «ճշմարիտ»ը ծնունդ տուաւ բազմաթիւ պատկերալից բառերու։ Ահա մեր ճշմարիտ խօսքի զարգացման ժամանակագրականը. 5-րդ դար- «ճշմարտագոյն», «Ճշմարտատես», «Ճշմարտահաւատ», 6-րդ դար «Ճշմարտաբան», «Ճշմարտախօսել», 7րդ դար- «Ճշմարտասէր», «Ճշմարտաքարոզ», «Ճշմարտակերպ», 8րդ դար- «Ճշմարտատեաց», «Ճշմարտախօս»։ 10րդ դարուն Գրիգոր Նարեկացին ճոխացուց մեր «ճշմարիտ» բառապաշարը։ Անոր գրիչին կը պարտինք «ճշմարտատիպ, ճշմարտադատ, ճշմարտաճառ եւ ճշմարտատեսիլ» բառերը։ Սուրբը նաեւ ստեղծեց Արարչին ուղղուած խոր խօսքեր. Ճշմարիտ էականութիւն, Սուրբ ճշմարտութիւն, Ճշմարտութեան ճանապարհ, Ճշմարտատիպ պատկեր, Ամենազօր ճշմարիտ, Ճշմարտադատ բարերար, Ճշմարտաբան դատախազ։
1500ական թուականներուն Վրթանէս Սռնկեցի տաղասացը «ճշմարիտ» կոչեց Գրիգոր Նարեկացիին. «Ճշմարիտ հայոց աստուածաբան ես»։ Նոյն թուականներուն, Վանեցի Քուչակը գովեց Աստուածածինը. «Ղամբար Ճշմարիտ»։ 1600ականներուն Սիմէոն Կաֆացին, որ հոգեւոր կրթութիւն ստացած էր, օր մը տեսաւ երկրային գեցեկուհի, զմայլեցաւ ու գրեց. «Ճշմարիտ պարծանաց առիթ աչքացս Արամայ դու... Լեր (եղիր) դու ուրախ, որ ես ցնծամ ճշմարիտ»։ Դար մը անց Սայաթ-Նովան «ճշմարիտ» բառը յարմար տեսաւ սիրային երգի մէջ գործածել. «Բաղըտ (պարտէզ) լիքը ծաղկած ծաղիկ-ծառ է, կոսին, ճշմարիտ է. / Բաղիտ ճամփին բլբուլներու շար է, կոսին, ճշմարիտ է»։ Իսկ աշուղը երբ տեսաւ, թէ փոխուած է աշխարհը ու չկայ ճշմարտութիւն, ափսոսաց. «Էլ ճշմարիտ, արթար իման չմնաց»։
Ապա եկան 19րդ դարու հեղինակները։ Ճշմարտագործ եւ ճշմարտախոհ էին այդ սերունդի գրիչները։ Անոնց ստեղծագործութիւններու մէջ բառը ստացաւ խոհա-իմաստասիրական բնոյթ։ Ահա Զապէլ Եսայեանի պատկանող մարգարիտներ. «Վիրաւորուած արժանապատուութեանս պարտական էի ճշմարտութիւնը»,
«Հոգիիս բոլոր ուրախութիւնները մէկ անգամէն կը մարին եւ ես ճշմարիտ կեանքին բարբարոս եւ դաժան օրէնքներուն կը գիտակցիմ»։ «Ճշմարիտ»ը Եսայեանի համար նաեւ դարձաւ ազգային ճակատագրական բառ, երբ աղօթքներու եւ շարականներու մեղեդիներէն օրօրուած մտածումով մը արթնցաւ նորատեսակ գիտակցութեան. «Այդ պահուն էր, որ հաղորդուեցայ իմ Ցեղիս ճշմարիտ ճակատագրին հետ»։ Ըստ Արփիար Արփիարեանի Կիրակի առաւօտեան կոչնակն էր՝ «ամէն հայու միջեւ ճշմարիտ հաղորդութիւնը»։ «Վանքը» վէպի մէջ Տիգրան Չէօկիւրեան պատմեց գրասէր վանահօր մը սիրոյ կապը մատեաններու հետ. «Թուղթի, մագաղաթի այդ կտորներուն համար ունեցածս ճշմարիտ սիրահարութիւն մըն է»։ Իսկ Լեւոն Շանթի «Հին Աստուածներ» թատրերգութեան մէջ Յովհաննէս վանահօր ոտքերը խճճուած էին Մարիամ իշխանուհիի հետ կայծ առած հին սիրոյ մը թելերուն։ Ահա, թէ ինչու իշխանուհին, երկուքի առանձնութեան լուռ մէկ պահուն լարուած խօսեցաւ. «Բայց ճշմարտութիւնն ան է, որ ես ու դուն կը վախնանք իրարու աչքի մէջ խոր ու շիտակ նայելու»։
Աշխարհի ամենէն անկեղծ սէրը, «ճշմարիտ սէրը», յարգելի ընթերցող մայրական սէրն է։ Պերտոս Դուրեանն էր անոր վկան, երբ տղան «պաղ քրտանց մէջ սեւ մրափ» մը կ՚առնէր, ու երբ ճակտին վրայ «մահու դալկութիւն մը կը պլպլար», լսեց մօր հեծեծումը, տեսաւ արտօսրը ու ըսաւ. «Ո՜հ, ճշմարիտ գորովի / Մարգարիտներ լոյծ ու կեղծ»։
«Ճշմարիտ» բառը, հաւատարիմ իր իմաստասիրական-խոհական բնոյթին, արտայայտեց նաեւ հայ մեծերու միտքերը։ Պոլսոյ մէջ, 1908 թուականն էր, Միսաք Մեծարենցը նկատեց նորայայտ անտիպ բանաստեղծի մը տաղանդը. «Ահա՛ ճշմարիտ նորութիւն մը»։ Այդ բանաստեղծը Վահրամ Թաթուլն էր։ Դանիէլ Վարուժանը բացատրեց, թէ ի՛նչ է բանաստեղծութիւնը. «Ճշմարիտ բանաստեղծութիւնը մարտիրոսութիւն մ՛է»։ Իսկ մեր օրերու երաժիշտ եւ երգահան Տիգրան Մանսուրեանը բացայայտեց իր մեղեդիներու հարազատութեան գաղտնիքը. «Երաժշտութիւն գրելիս իմ խնդիրը ճշմարիտ լինելն է, այդ ճշմարտութեան մէջ մեծ բաժին ունի իմ հաւատարմութիւնը անցեալի մեր արժէքների, հոգեւոր մեծերի, իմ ընտանիքի հանդէպ»։
Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, այժմ անհամբեր կը սպասէք, որ վերջապէս խօսիմ մէկ այլ ընտիր յարաբերութեան մասին՝ «ճշմարիտ ընկերութիւն»։ Փափաքելի եւ հազուագիւտ գանձ է «ճշմարիտ ընկեր»ը։ Պաղտասար Դպիրը երգ մը նուիրած է անոր համար։ Տաղասացը 1768ին յօրինեց «Տաղ առ ճշմարիտ փափաքելին», որ փառաբանութիւնն է ճշմարիտ բարեկամութեան։ Այսօր հրաժեշտ կու տամ մէկ այլ ճշմարիտի՝ աշուղ Ճիւանիի «Ընկեր» երգով. «Կեանքդ նուիրես ընկերի լաւին, քիչ է դարձեալ, / Այնպէս է հոգեկան լուսատու, լապտերը մարդուն, / Ընկեր եմ ասում, հաստատակամ, ճշմարիտ ընկեր»։ Կը փափաքիմ, որ դուք ալ գտնէք կամ չկորսնցնէք ձեր ճշմարիտ ընկերը կամ սէրը։
