Ճարտար երկիրը
Շաբաթ մը առաջ, կը յիշէ՞ք, հինգ օր շարունակ ընկոյզ կերած էի, անսալով հայ դեղագէտ եւ բժիշկ Ամիրտովլաթ Ամասիացիի խրատին, որպէսզի ես ալ դառնամ «ճարտար»։ Այդ օր ձեզի պատմած էի նաեւ «ճարտար» բառի պատմութիւնը։ Այդ անճարտար գրութեանս մէջ, ճարտարաբան, ճարտարախօս եւ ճարտարամիս բազմաթիւ այրեր յայտնուած էին իրենց խօսքով եւ խրատով։ Իսկ այսօր, յարգելի ընթերցող, հասկնալով, թէ ճարտար ըլլալու շնորհը միայն հիներուն շնորհուած չէ, կ’առաջարկեմ որ ականջ տանք Պարոնեաններու, Սեւակներու եւ Պէշիկթաշլեաններու ճարտար լեզուին, առաւելաբար՝ ծանօթանանք նաեւ Արցախեան քաղաք Ճարտարին եւ անունը Ճարտար քանի մը պատմական դէմքերուն։
Ճարտար ազգը
1900-ականներու սկիզբը, երբ հայրենի գրականութեան մէջ թեւեր առած էր ազգային ազատագրութեան գաղափարը երբ հայու ինքնութիւնը եւ պատիւը վերականգնելու նպատակով ամէն հայ՝ վարդապետ թէ ֆետայի, անխնայ ջանք կը թափէին, «ճարտար» բառն ալ ստացաւ նոր պաշտօն։ Ան այլեւս քաղաքականացած էր։ Կը ծառայէր ազգային նպատակներուն։ Այդ օրերուն Վենետիկի մէջ Հ. Ղեւոնդ Ալիշատը գրի առաւ «Յուշիկք հայրենեաց հայոց» պատմա–գեղարուեստական ստեղծագործութիւնը։ Վարդապետի նպատակն էր հայու հերոսական անցեալի օրինակավ նոր սերունդին սորվեցնել հայրենասիրութիւնը, նահատակ վկաներու օրինակով ալ անոնց բացատրել, թէ կեանքը պէտք է չխնայել հայրենիքի փրկութեան համար։ Հայրիկը ըսաւ. «Ազգի մը նոր գլխապետ ըլլալ կամ ազգ մը կանգնել յինքնիշխանութիւն՝ մեծ յաջողութիւն կամ մեծ ճարտարութիւն կու պահանջէ», ապա պատուեց երեւելի քանի մը հայ. Սուրբ Սահակին կոչեց «Ճարտար քաղաքագէտ», տպագրիչ Աբգար Դպիրին՝ «ճարտարագիւտ», տաղասաց Ֆրիկին՝ «ճարտար տաղաչափ», իսկ Սիւնեաց վանականներուն եւ Մխիթար Սեբաստացիին՝ «Ճարտարագէտ»։ Հայրենիքի ազատութեան համար կեանք չխնայելու եզակի օրինակ է մըն էր նաեւ առաջին հայ ֆետայիներէն, զէնքի ճարտարամիտ մատակարար, 1900 թուականին, 44 տարեկանին Դատուանի Ջրհօր գիւղի մօտ անհաւասար մարտի ժամանակ մահացած Ճարտարը (Մուրատ Վարդանեան)։
Ճարտար լեռներ
Եթէ հայը ճարտար է, պատճառը այն է, թէ սարն ու ձորն ալ է ճարտար։ Կարծես, թէ ճարտարապետ ձեռք մը անտեսանելի՝ արուեստով քերթեր է զայն։ Իրօք, թերթեցէք հայոց բնաշխարհիկ բառարանները եւ դուք կը տեսնէք, թէ Գեղարքունիքի Ծակքար գետի ձախ ափի վրայ լեռնագագաթ մը կայ, որ կը կոչուի՝ Ճարտար։ Արցախի մէջ, յարգելի ընթերցող, Մարտունի շրջանի մէջ, իր «Ճարտար» բերդով եւ Եղիշէ վանքով յայտնի էր 4000 հայորդիներու տուն, այգեգործերու եւ շերամապահերու հին բնակավայր՝ «Ճարտար» քաղաքը։ (Ըստ մէկ այլ ստուգաբանութեան, անունը հայկական «ճարտար» բառը չէ, այլ՝ պարսկերէն «ճհար դար» (չորս թաս)։ Իսկ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը Պոլսոյ ծովեզերեայ Օրթագիւղ պատկառելի թաղամասի Սրբոց Հռիփսիմեանց վարժարանի աշակերտուհիներու պարգեւաբաշխութեան առիթով գրի առած բանաստեղծութեան մէջ ըսաւ, թէ Մայր Հայաստանը «տրտում, տխուր, ողբական» է եւ կը թափէ արցունք։ Պէշիկթաշլեապը հայկազուն օրիորդներուն յորդորեց. «… Ո՜ կոյսք, փունջ մի քաղեցէ՚ք, / Եկէ՚ք իրեն մօտեցէ՚ք։ / Ճարտար մատամք ձեր յորդոր / Գեղեցկահիւս բանուածով, / Դուք հայ փառաց սգաւոր / Յօրինեցէք թագ շուտով, / Ու զայն իւր գլուխը դրէ՚ք»։
Անհամ ճարտարը
Հայը դրամի հետ հակասական յարաբերութիւն մը ունի։ Չի գիտեր, թէ ան բարի՞ է, թէ՝ չար։ Գարեգին Սրուանձտեանց եպիսկոպոսը նայեցաւ Վան քաղաքի հայերուն։ Անոնք կը տառապէին դրամի բացակայութենէ, հարուստ չէին, բայց ճարտարութիւն մը ունէին անկասկած. «Վաճառականութիւնը ստորին վիճակի մէջ է, արհեստներն ընդհանրապէս Հայոց ձեռքն են, որք թէպէտ հետամուտ, ճարտար, բայց ոչ հարուստ»։ Իսկ նոյն օրերուն Օրթագիւղի մէջ Յակոբ Պարոնեանը պահ մը դադրեցաւ երգիծագիր ըլլալէ եւ գրեց իմաստասիրական քառեակ մը ու մեզի բացատրեց դրամի չարամիտ ճարտարութիւնը. «Զարմանալի են օրէնք աշխարհի. / Կարծես թէ ճարտար խօսի եւ խորհի / Նա՝ որ իրօք է ապուշ եւ անհամ / Եթէ ունի դրամ»։
Մատներդ ճարտար
Յովհաննէս Շիրազը երբ դեռ պատանի մըն էր, կը համբուրէր խաչքարերը, երբ իր մօր հետ վանքի սարը կ’ելլէր։ Փոքր Յովհաննէսը երբ դարձաւ ճարտար բանաստեղծ, ուխտագնացութեան այդ մանկական պատկերն ալ վերածուեցաւ զգայուն քերթուածի եւ Շիրազը շնորհակալ եղաւ այդ քարերը տաշած ճարտար վարպետներուն. «Ես համբուրում եմ, ո՜վ նախահայրեր, / Քարից լոյս կերտող ձեր ձեռքը ճարտար»։ Իսկ Պարոյր Սեւակը, 1969 թուականին, երբ Կոմիտասի ծննդեան 100-ամեակն էր, գրեց «Անլռելի զանգակատուն» բանաստեղծութիւնը, «Ղօղանջ Մթագնումի» եւ «Ղօղանջ Ցնորման» հատուածներու մէջ նկարագրեց աքսորէն վերադարձած վարդապետի դաժան ներաշխարհը եւ բացատրեց, թէ ան ինչո՚ւ այլեւս չի նուագեր. «Ինչ է դաշնամուր եւ ինչ է ստեղ՝ / Մոռացա՜ն նրա ճարտար մատերը»։
Զմիւռնիոյ ճարտարը
Ճարտարապետ են մեր տպագրիչները։ Ի՚նչ ճարտարախօս գիրքեր լոյս չտեսաւ անոնց մամուլէն։ Ստուգեցի հայ գիրքի պատմութիւնը, յարգելի ընթերցող, ես տեսայ, թէ մենք ունեցեր ենք բաւականին մեծ թիւով «ճարտար» գիրքեր, այսինքն անունը, տպարանը, գրատունը «ճարտար» կոչուած հրատարակութիւններ։ Չորս-հինգ հատը խիստ հետաքրքրական էին եւ ես որոշեցի յիշել զանոնք։ Առաջինը՝ «Արուեստ ճարտարախօսութեան», 1844 թուականին լոյս տեսած դաստիարակիչ գիրք մը, որուն համար շնորհակալ պէտք է որ ըլլանք Վիեննայի Մխիթարեան հայրերուն, ինչպէս նաեւ զայն գրաշարած ճարտար մատներուն։ Իսկ Վենետիկի մէջ Մխիթարեանները 1863 թուականին հրատարակեցին մէկ այլ ուսուցողական գիրք՝ «Ճաշակ հելլէն եւ լատին ճարտարախօսութեան»։ 1920 թուականին Եգէականի ափին, Զմիւռնիա գեղատեսիլ քաղաքի մէջ լոյս տեսաւ կատակերգութիւն մը, անունն էր «Գողը», հրատարակիչ գրատունն էր կոչուած՝ «Ճարտարապետեան»։
Երգս ճարտար
Հայկական երգարուեստի մէջ հազուագիւտ է «ճարտար» բառը։ Դժուար է հանդիպիլ այդ բառին, եւ այս երեւոյթը տարօրինակ է, երբ հայերս ունեցեր ենք անհամար ճարտար երաժիշտներ։ Ամենայնդէպս, յարգելի ընթերցող, մխիթարուինք, քանզի 1842 թուականին Պոլսոյ մէջ ծնած, Փարիզի երաժշտանոցի մէջ ուսում առած (երաժշտանոցի առաջին հայ շրջանաւարտը), ապա իր ծննդավայրը վերադառնալով տղեւոյն հայկական դպրոցներու մէջ որպէս երաժշտութեան ուսուցիչ աշխատած Աւետիս Խորասանճեանը դարասկիզբին գրեց պատանեկան երգ մը՝ «Ճարտար տղան»։ Իսկ այժմ հրաժեշտի ժամն է։ Ես կ’առաջարկեմ, որ Ալեքսանդր Սպենդիարեանը ներկայանայ իր «Ալմաստ» օբերայի սիրուած մէկ երգով՝ «Աշուղի երգը»։ Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, մինչեւ յաջորդ հանդիպում մնացէք ճարտար, ճարտարամիտ եւ ճարտարագէտ, եւ եթէ կը փափաքիք Ամիրտովլաթ Ամասիացիի խրատին անսալ՝ հինգ օր ընկոյզի մաշկ կերէք, որպէսզի դառնաք ճարտար.
Ի՜նչ ալմաս ու լալ,
երկնի մի շող է
Շող պատկերը քո…
Նաղաշի ճարտար գրչին վայել է
Դէմքդ ծով հպարտ։
