Բառ մը, որ ուշ ճամբայ ելաւ, բայց շատ ճամբայ կտրեց
1-րդ դարուն, եթէ ստոյգ թուական մը կը փափաքիք ունենալ, 1045 թուականին, երբ հայոց պետականութիւնը անկում ունեցաւ պատմական հայրենիքի մէջ, գրաբար հայերէնն ալ զրկուեցաւ իր պետականութենէն՝ պետական-պաշտօնական լեզու ըլլալու հանգամանքէն։ Այդ վիճակէն ամենէն շատ տուժողները եղան բառերը, որոնք բարբառային ձեւերու նուազած՝ հայկական գաւառներու մէջ խօսակցական լեզուի սահմաններէն ներս փորձեցին գոյատեւել։ Ահա բառերէն մէկը եւ անոր ոդիսականը. «ՃԱՄԲԱՅ»։
«Ճամբայ» բառը, արեւելահայերէն «ճամփայ», հայոց լեզուի կարաւանին ուշ մաս կազմած բառերէն մէկն է։ Կը յիշէ՞ք «ճանապարհ» բառը, ան որ V-XI դարերուն, սկսած Ս. Գիրքի թարգմանութենէն, լայն գործածութիւն վայելեց դասական շրջանի գրաւոր հայերէնի մէջ։ Այդ «ճանապարհ»ը դադրեցաւ «մայրուղի» մը ըլլալէ եւ բաժնուեցաւ բազմաթիւ մազանօթներու։ Անոնցմէ մէկն է «ճամբայ» բառը, խօսակցական ամփոփ տարբերակը «ճանապարհ» բառին։ Անշուշտ «ճանապարհ»է «ճամբայ» անցումի ընթացքին կանգ առած է միջին հայերէնի մէջ, ուր գոյութիւն ունէր «ճամպա» տարբերակը։
Որպէս բարբառային ձեւ, «ճամբա»ն շատ սրտամօտիկ եւ հարազատ էր ժողովուրդին։ Ուստի, զարմանալի չէ, որ ամէն աշուղ, ճամբաներ մաշեցնող այդ թափառական երգիչ-բանաստեղծները միջնադարեան Հայաստանի, լայնօրէն կը գործածէին «ճամբայ» բառը։ Նախ յիշենք Նահապետ Քուչակին վերագրուած հայրենները.
«Գնում եմ ես չքնաղ եար,
Օրհնիր հիմա իմ ճամբան
...
Աստուած գիտէ այն ճամբան,
Ուր կը գնամ կամ կը մնամ»։
Ո՞վ չ՚ուզեր լուսերես գեղեցկուհիի մը տեսքէն իր «ճամբան մոլորիլ»։ Սայաթ Նովան ուզեց.
«Էրեսըդ նուր լուսնի նըման քանի կեհա կու բոլըրվի,
Դաստամազըդ նամ չի ուզի՝ առանց հուսիլ կու օլըրվի.
Էնդու համա քու տեսնողը իր ճամփեմէն կու մոլըրվի.»
Իսկ քանի՜ քանի երախաներ զուարճացան Ս. Ներսէս Շնորհալիի հանելուկները լուծելով.
Երէկ տեսայ մի քարաւան
Ճամբայ ելած գընում էր Վան.
Պոչ-պոչ բըռնած շարքով կարգին՝
Մի-մի հատիկ առած մէջքին։ (Մրջիւն)
«Ճամբայ» բառը ժամանակի ընթացքին ծնունդ տուաւ բազմատեսակ պատկերալից արտայայտութիւններու, բոլորը՝ ժողովուրդի երեւակայութենէն բխած։ Քանի մը օրինակ. ճամբայ բանալ, ճամբայ դնել, ճամբայ բռնել, ճամբայ ելլել, ճամբայ իյնալ, ճամբայ կտրել, ճամբայ մաշեցնել, ճամբու դնել, ճամբան պահել, ճամբայ տալ...
Իսկ արմատ բառի մը յաւակնութեամբ յաջողեցաւ բարդ եւ ածանց բառերու ներկայանալի պաշար մը ապահովել. ինչպէս՝ ճամբաբաժան, ճամբաբաժին, ճամբագլուխ, ճամբագնաց, ճամբադարձ, ճամբեզր, ճամբախառնուրդ, ճամբախափանք, ճամբակէս, ճամբակից, ճամբակորոյս, ճամբամէջ, ճամբամերձ, ճամբամօտ, ճամբամոլոր, ճամբայազուրկ, ճամբաչափ, ճամբապաշար, ճամբապարկ, ճամբավրայ, ճամբատար, ճամբարկղ, ճամբափոշի, ճամբել, ճամբորդ...
Ինչպէս յիշեցինք, երբ ուշ-միջնադարուն գոյութիւն չունէր հայկական կեդրոնական իշխանութիւն, բառը իւրաքանչիւր քաղաքի եւ գաւառի մէջ ստացաւ իւրայատուկ երանգ. Երեւանի, Թիֆլիսի, Ախալցխայի եւ Կարնոյ մէջ՝ ճամփա, Արցախի մէջ՝ ճնա՛պար կամ ճնա՛պա, Ագուլիսի մէջ՝ ճնա՛փար կամ ճնա՛պա, Գորիսի մէջ՝ ճնհա՛պա, Սալմաստի մէջ՝ ճամբախ, Ալաշկերտի մէջ՝ համպա, Մշոյ եւ Սեբաստիոյ մէջ՝ ճամբ՛ա, Ակնայ մէջ՝ ջանփա, Խարբերդի մէջ՝ ջամբ՛ա, Ասլանպեկի եւ Պոլսոյ մէջ՝ ջամփա, Համշէնի մէջ՝ ջօմփա, Զէյթունի մէջ՝ ջամփօնք, Հաճնոյ մէջ՝ ջամփօք, Մուսա լերան վրայ՝ ջամբ՛ուգ։
Խօսքը դարձեալ հայ բանաստեղծինն է, յատկապէս անոր՝ որ շատ հեռացած է տունէն, երկար ճամբորդութիւններ կատարած է, եւ ունի եարի, մօր եւ հայրենիքին կարօտը։ Նախ ականջ տանք Աւ. Իսահակեանին.
«Մոլորուել եմ, ճամբաներին ծանօթ չեմ,
Բիւր լճերին, գետ ու քարին ծանօթ չեմ,
Ես պանդուխտ եմ, էս տեղերին
ծանօթ չեմ,
Քուրիկ ասա, ո՞րն է ճամբան Բինկէօլի»։
Իսկ Թամարին հասնիլ ուզող լողորդ տղուն համար ի՜նչ ալիք, ի՜նչ փոթորիկ։ Թումանեանի հերոսին համար բաւ էր «մի լոյս»։
«Խաւար կղզուց պարզ ու պայծառ
Մի լոյս կանչում էր նրան,
Մի վառ փարոս նրա համար,
Չմոլորի իր ճամբան»։
Վահան Տէրեանի քնարին վրայ «ճամբայ» բառը հնչեց որպէս տխրութիւն։ «Մթնշաղի Անուրջներ» ժողովածուին մէջ (1908) բանաստեղծը ինը անգամ դիմեած է այդ բառին.
«Անջատուեցինք համր ու հանդարտ,
Կեանքի ճամփին մի ակնթա՜րթ...»
...
«Իմ անվերջ ճամփի տանջանքից յոգնած՝
Ես ննջել էի ոսկեղէն արտում.»
...
«Իմ ճամփան՝ անվախճան մի գիշեր,
Ինձ շոյող ոչ մի շող չի ժպտայ.»
...
«Նորից կը թողնեմ քաղաքն աղմկոտ
Ու ճամփայ կ՚ընկնեմ յաւէտ միայնակ.»
Տէրեանին հետեւեցին երկու հսկաներ, Թէքէեանն ու Չարենցը։ Անոնք փարատեցին իրենց նախորդի թախծոտ միտքերը։ Թէքէեանը հոգեւոր փրկութիւն տեսաւ այդ բառին մէջ.
«Եկեղեցին Հայկական մէն մի քարին տակ գետնի
Դէպի երկինք բարձրացող գաղտնի ճամբայ մը ունի.»
(Կ՚արժէ յիշել, թէ Հայաստանի, Գեղարքունիքի մարզի մէջ, Սեւանայ լիճի արեւելեան կողմը, Ըղձաձոր գետի աջափնեակի վրայ, Ջիլ գիւղէն 4 քմ. հիւսիս-արեւելք կայ «Աստծոյ Ճամփայ» լեռը։ 2973 մ. բարձրութիւն)
Իսկ Եղիշէ Չարենցը գիտէր, թէ հայ ժողովուրդը ի՛նչ արնոտ, անյայտ, փշոտ, դժուար, տառապանքի, աքսորի եւ օտարութեան ճամբաներէ անցաւ։ Եւ ի՛նչ հոգ, թէ ուրիշ ազգեր ուղիղ եւ հորիզոնական ճամբագիծի վրայ կ՚ապրին իրենց պատմութիւնը, հայուն ճամբան իր առանցքին շուրջ մեծ շրջան մը կը կատարէ ու կը վերադառնայ իր օրրանին։ Չարենցը ծռեց մեր լինելութեան ճամբան ու վերադարձուց իր օրրանին՝ ամբողջ փառքով եւ վեհութեամբ.
«Ինչպէս անհաս փառքի ճամփայ, ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում»։
