Ե՞րբ պերճացաւ մեր մայրենին։ Հայը ե՞րբ գնահատեց, թէ իր լեռնաշխարհի գագաթներն են պերճագեղ, դաշտերը պերճազարդ եւ գետերը պերճահնչիւն։ Պերճատեսիլ այս երկրի բնակիչնե՞րն, հապա… Հայը ունեցաւ պերճաբարբառ րաբունապետներ, պերճապսակ իշխաններ եւ պերճաքայլ հարսեր։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, երբ հայրենիքը կը փորձէ իր նախկին պերճանքին տիրանալ, երբ պերճահոս գրիչներ կը պատմեն մեր ազգի նոր պատմութիւնները պերճական՝ ու հայոց ոսկեղնիկը կը պերճանայ պերճափայլ նոր միտքերու տքնաջան աշխատանքով, որոշեցի լոյս բռնել «պերճ» բառի պատմութեան վրայ։ Կարծես կախարդուած՝ այցելեցի մեր ընտիր գրականութիւնը։ Քննարկեցի նաեւ Պերճերու եւ Պերճուհիներու պատկանող ծննդեան քանի մը փաստաթուղթ։ Ի՜նչ շքեղութիւն էր ան… Արեւելքէն արեւմուտք, ի՜նչ «պերճ» փայլատակումներ։ Կարծես վայելուչ քերթուած էր անոր պատմութիւնը հին մատեաններու ու նոր գիրքերու մէջ փռուած…
«Պերճ» բառի ծագումը յայտնի չէ։ Ի’նչ փոյթ, թէ բնիկ էր, կամ՝ օտարամուտ։ Այս միավանկը յաջողեցաւ «ե» ձայնաւորի եւ երեք բաղաձայնի համերաշխութեամբ մեր երկիրը եւ անոր շնչաւորները գեղեցկօրէն նկարագրել։ Թէեւ բազմաթիւ էին անոր հոմանիշ բառերը՝ վսեմներ, ճոխեր, շքեղներ, շեծաշուքեր, փառահեղներ, փարթամներ եւ փառաւորներ, սակայն ան դարէ դար ազնիւօրէն կատարեց իր պաշտօնը։
«Պերճ» ածականը Ե. դարուն երկչոտ քայլերով մուտք գործեց հայկական գրական լեզուն։ Աստուածաշունչի մէջ լոկ երեք պատկերաւոր արտայայտութիւն տեսանք անոր հետ զարդարուած. «Անթիւ զօրք պերճացեալ», «Քաղաք պերճացեալ», «Զօրութիւն առիւծու, գոչիւն մատակ առիւծու, պերճութիւն վիշապաց»։ Այդ օրերուն Մովսէս Խորենացին մեզի պարգեւեց «պերճագոյն» եւ «պերճաբան» բառերը։ Մեր պատմահայրը նաեւ ըսաւ. «Հոսանք ջուրց միաւորեալք՝ ʼի ծաւալումն գետոց պերճանային»։ Այնուհետեւ, ամէն դար մեր մայրենին պերճացաւ այլ եւ այլ բաղադրեալ բառերով, որոնք պերճութիւն մը հագած էին. «պերճասէր», 9-րդ դար, «Բաբելացւոց թագաւորութիւն, որ ցանկացողք եւ պերճասէրք են», «պերճապաճոյճ», 10-րդ դար, «Շինեալ եկեղեցի պերճապաճոյճ [պճ]նեղութեամբ, եւ նկարակերտ յօրինուածով», «պերճապսակ», 12-րդ դար, «Պերճապսակ կայսր», «պերճական», 13-րդ դար, «Լուսապսակ թագիւ պերճական»։ Ապա ունեցանք «Պերճապայծառ» մակը դիրը, որպէսզի ազնուական վերնախաւի ներկայացուցիչներուն կարենանք յարգանքով դիմել։ 7-րդ դարուն պատմիչ Մովսէս Կաղանկատուեցին գրի առաւ երկու գեղեցիկ պատկեր. «Պերճազարդ պճնեալ զարդարեաց», «Թագաւորական ձիոցն թագիւ պերճացուցեալ»։ 11-րդ դարուն Գրիգիր Նարեկացի վանականը «Տաղ եկեղեցւոյ եւ ի տաճարն սուրբ» տաղի մէջ գրեց. «Հաւ պերճաբարոյ ցոփինաճեմ սէգ առեալ ի խաղ»։ Նարեկացիին կը պարտինք նաեւ «Պաշտելի անուամբդ պերճացուցեր մաքրութեամբն պերճանային» եւ «Պսակ պերճութեան» արտայայտութիւնները։ Նոյն օրերուն, Հաղպատ-Սանահին միաբանութեան անդամ Անանիա Սանահնեցին «իշխանապերճ» ածականը գործածեց Մովսէս մարգարէի օձը նկարագրելու համար. «Օձն մովսեսի եկուլ զօձսն սնոտիս, եւ ինքն թագաւորեաց՝ ճեմելով իշխանապերճ»։ 1461 թուականին Վանայ ծովու Արճէշ քաղաքի մէջ, հաւանաբար Մեծոբայ վանքի մէջ, ընդօրինակուած յիշատակարանը նկարագրեց հայրապետի այցելութիւնը Վան։ Ըստ գրութեան այս օր բոլոր բնակիչները կ՚ընթանային «խունկօք եւ մոմեղինօք», հասան Տոսպ գաւառ, ապա հայրապետը «բազում եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք, քահանայիւք եւ բազմամբոխ ժողովրդօք, ձիօք եւ ձիաւորօք […] եւ այնպէս պերճ ու փառաւոր եմուտ (մտաւ) ի քաղաքն Վա»։
«Պերճ» բառը աւելի պերճացաւ, երբ նորանոր ածականներ ճոխացուցին անոր բառապաշարը։ Ահա քանի մը գործնական օրինակ. Հայը «պերճագեղ» պատմուճաններ հագաւ, «պերճասիւն» դղեակներ կառուցեց, «պերճախօս» քարոզներ յօրինեց, «պերճաձայն» դպիրներ ունկնդրեց ու շինեց «պերճարուեստ» Անի մը։ Հայը նկատեց նաեւ, թէ կան անցանկալի կիներ ու զանոնք նկարագրելու համար գործածեց «պերճաղիճ» եւ «պերճամոլ» ածականները։
1837։ «Պերճ» բառը մարդացաւ։ Աշտարակի մէջ ծնաւ հայ գրող Պերճ Պռոշեանը։
Նոր ժամանակներուն «պերճ» ածականը նոր արտայայտութիւններով օժտուեցաւ։ 1858 թուականին Յովհան Վանանդեցի Միրզայեանը «Կերակուր քահանայից» աշխատասիրութեան մէջ գրեց. «Աստուածանման կատարօծութեամբ պերճազարդ հանդիսանալ»։ 1870ին Ա. Կ. Պէյլէրեանը «Գեղջկական հարսանիք ի Հայաստան» աշխատասիրութեան մէջ նկարագրեց դալար դաշտերու վրայ սէր փոխադրող գարնան հովերը. «Լանջուռոյց պերճապարանոց գոռոզ կոյսին մը նման կը նազին»։
1889։ Էտիրնէ քաղաքի մէջ ծնաւ հասարակական գործիչ, մանկավարժ, գրող, որբահաւաք, Փարիզի մէջ Նանսէնեան գրասենեակի ղեկավար, նորանկախ Հայաստանի դպրոցական-կրթական համալիրի հիմնադիրներէն Պերճուհի Պարտիզպանեան-Բարսեղեանը։
1901։ Թիֆլիսի մէջ ծնաւ դերասանուհի Պերճուհի Անդրանիկը։
20-րդ դարի առաջին մէկուկէս տասնամեակը պերճ էր հայկական գրականութեան համար։ 1903 թուականին Հանրագիտակ թերթի ընթերցողները Գ. Շահինեանի ստորագրութեան տակ ընթերցեցին օրիրոդ «Ռ. Գ.»ին ձօնուած քերթուած մը. «Տողեր կ՚ուզէք որ գրեմ ալպոմիդ մէջ, օրիորդ… Շատեր ծաղիկ կամ բառեր դրած են հոն պերճազարդ, / Չունիմ սակայն ես ծաղիկ, եւ ոչ շինծու ցուրտ մի վարդ»։ Այնուհետեւ գրական հատորներու մէջ առատօրէն յայտնուեցաւ «պերճ» բառը։ Ահա բուրումնաւէտ փունջ մը. «Պարտէզիդ մէջ իցի՜ւ թէ վարդ մ՚ըլլամ ես, / Եւ երբ դու գաս առաւօտուն ժպտով պերճ», Պետրոս Դուրեան, «Վարսադիտակ ծառերուն տակ կը կղկաթիմ լոյսին համար. / Արեւին պերճ լոյսին համար», Միսաք Մեծարենց, «Քաղդէական գիշերներու պերճ երկնակամարը, որ Տիգրիսի խաղացքին մէջ կը հոսի», Ինտրա։ Սիամանթօն «Առ դիցուհին Անահիտ» նաւասարդեան աղօթքի մէջ ըսաւ. «Ո՜վ Դիցուհի, ես մեղկութեան կրօններէն ահա իմ խիղճս լուացի / Ու պերճօրէն դեպի զՔեզ կը քալեմ»։ Բանաստեղծի պերճ գրիչը յօրիներ էր նաեւ երկու ընտիր տողիկ. «Քու բաժակիդ գինիէն դեռ գինո՜վ եմ… / Ու բացակայ պերճ հասակէդ սգաւոր. Հարսին երազը», «Սուրա, սիրելիս, պերճօրէն, զուարթօրէն, կտրիճօրէն սուրա»։ Տիգրան Չէօքիւրեանի համար վարդապետութիւնը «Սեւ պերճանք» էր։ Խրիմեան հայրիկի համար մարդու բարի ծրագիրներուն խափաններն էին «սանձակոտոր ազատութիւնը, անառակ կեանքը, չքաւորութիւնը, ստրկութիւնը եւ զեղխութեան պերճանքը»։ Բիւզանդ Թոփալեանը հայրենի արեւուն նայեցաւ ու հիացաւ. «Արեւը բո՛ց ու օրհնութիւնն է ահա / Ու տարածուող հալած ոսկի պերճիմաստ»։ Մուշեղ Իշխանը «հայու տուն» հայերէնի գովքը հիւսեց. «Քանի՜ դարեր եւ քանի՜ ճարտարապետ հանճարներ / Աշխատեցան անոր տալ վեհութիւն, գեղ ու պերճանք»։ 1906 թուականին Գահիրէի մէջ «Շիրակ» թերթի խմբագրատունը Վենետիկէն ուղարկուած պահարան մը ստացաւ։ Խմբագրական կազմի անդամները (Ա. Արփիարեան, Վ. Թէքէեան, Դ. Վարուժան, Մ. Կիւրճեան) գրեցին. «Վենետիկի Մխիթարեանց տպարանէն ելած 1906-ի Գեղունին ստացանք.։ … Պրակը կը բացուի […] քաղաքական տեսութեամբ մը, զոր խմբագիրը Հ. Սիմոն Եփրեմ գրած է։ Լրջախոհ դատողութիւններովը ուշագրաւ ու պերճալեզու հայերէնովը հաճոյաբեր պատմական յօդուած մը…»։
Հայ ընթերցողն վայելեցաւ նաեւ արեւելքի պերճանքը։ Ալեքսանդր Շիրւանզատէն իմաստասիրեց. «Կայ լռութիւն, որ բառերից պերճախօս է», Յովհաննէս Թումանեանը ողբաց իր արցունքոտուած սրտի համար. «Պերճ պալատներս ցնդեցին օդում», Աւետիք Իսահակեանը քնքոյշ խօսքեր հիւսեց. «Արագածը իրար վրայ իր պերճ գորգերն է փռել… Քո պերճ վարդերով դու պսակիր ինձ», Նայիրի Զարեանը փառաբանեց մայրենի լեզուն. «Հայոց բարբառն է պերճ»։
1938։ Աղեքսանդրիոյ մէջ ծնաւ արձակագիր, թատերագիր, հրապարակախօս եւ թարգմանիչ Պերճ Զէյթունցեանը։
Հայաստանի մէջ, հետաքրքրական երեւոյթ, «պերճ» բառ-ընտանիքի ամենասիրելի անդամն է «պերճաշուք» ածականը։ Փա՞ստն անոր. հայրենի մամուլը։ Ահա երեք ուշագրաւ խորագիր. «Պերճաշուք էլիտար հայկական հարսանիք Մոսկվայում», «Եկէք Սուրբ Ծնունդը չվերածենք պերճաշուք իրադարձութեան. Հռոմի պապ», «Պերճաշուք հանգիստ Ծաղկաձորում 50% զեղչով»։
Այսօր, հայրենիքը կը փորձ» իր նախկին պերճանքին տիրանալ։ Անի քաղաքամօր տեղ Երեւանը կը փայլփլի որպէս նոր պերճանք։ Պարոյր Սեւակը, նայելով այդ գեղեցկութեան, մտածեց, թէ դիւրին չէ խօսիլ Երեւանի մասին, նոյնիսկ պերճախօս բանաստեղծի համար. «Կորչում է ասես հայերէնը քո ճոխ», ապա՝ «… Մի «չքնաղ» է մնում. / Մի «հոյակապ», մի «պերճ»։ Պարոյր Սեւակը ըսած էր նաեւ, թէ «Ինչքան աղքատ է միտքն ու զգացումը, նոյնքան պերճ ու սիրուն են դառնում բառերը»։
Այժմ, յարգելի ընթերցող, մենք երգի վերածուած խօսքերու մէջ հայրենադարձ Յովհաննէս Ղուկասեանի աչքերով դիտենք Երեւանը՝ չքնաղակերտ մեր նոր Անին.
Իմ երկրի վրայ շողում է
Սարը Արարատ,
Եւ խաղողը, մեր ժպտում է
Քաղցր ոսկեհատ։
Փայլփլում է մեր Սեւանը,
Լոյս տալիս անվերջ,
Ու ծաղկում է Երեւանը,
Իմ քաղաքը պերճ։
Թնդա՚, զուարթ, իմ երգ վարար…
