Հայոց մայրենին պսակուած է բազմաթիւ հեշտալուր բառերով, սակայն ո՛չ մէկը ունի անոր ճկունութիւնը, ազնուութիւնը։ «պսակ» բառն է ան։ Այսօր, երբ հայրենի դաշտերը պսակուած են գոյնզգոյն ծաղիկներով, մեր մարզիկները միջազգային խաղերէ կը վերադառնան ոսկէ մետալներով պսակուած, բայց նաեւ բազմահազար հերոսներու դագաղները պսակուած են անդառամ ծաղկահիւսերով՝ չէի կրնար անտեսել անոր գրաւչութիւնը, ու որոշեցի յօդուածաշարս պսակել՝ «պսակ» բառի պերճ պատմութեամբ։
Չենք գիտեր, թէ ո՛ր հայուհին էր, որ իր մազերը առաջին անգամ կապեց դաշտերու ծաղիկներով հիւսուած պսակով մը, կամ՝ ո՛վ էր հայկական եկեղեցւոյ մէջ պսակուած առաջին զոյգը, սակայն մեզի քաջ ծանօթ է «պսակ» բառի գրական ոդիսականը։
Լեզուաբաններու կարծիքով պահլաւերէն փոխառութիւն է «պսակ» բառը, բունը՝ pusak։ Անյայտ է ծագումը։ Իրանական այլ լեզուներու մէջ ունի լայն տարածուածութիւն տարբեր հնչիւններով, ինչպէս՝ pusag, pasak, basak եւ bisk։ Բառի առաջին ձայնաւորը վաղուց հեռացած է հայերէն տարբերակէն, ու գրաւոր հայերէնի մէջ բառը միշտ ալ ծանօթ եղած է «պսակ» ձեւով։ Իսկ մեր գաւառաբարբառերը ունեցեր են բառի ճոխ երանգեր. Ալաշկերտի եւ Մշոյ մէջ՝ պսագ, Խարբերդի, Համշէնի եւ Սեբաստիոյ մէջ՝ բսագ, Վանայ, Արցախի եւ Գորիսի մէջ՝ փսակ, Հաճնոյ մէջ՝ բսսօգ, Զէյթունի մէջ՝ բօսօգ, Մուսա լերան վրայ՝ բսսիւգ։
«Պսակ» բառը եղաւ դալար, միշտ ծաղկող, պտղաբեր։ Ան այնքան աճեցաւ եւ ճիւղաւորուեցաւ, որ մեր մայր լեզուին տուաւ յիսունէ աւելի գեղատեսիլ բառեր, ինչպէս՝ պսակագեղ, պսակազարդ, պսակադրութիւն, պսակաթերթ, պսակակապ, պսակակից, պսակահանդես, պսակահիւս...։ Ունեցանք նաեւ «պսակ»ով վերջացող հիւ ու նոր բառեր. նորապսակ, խաչապսակ եւ լուսապսակ... Այդ բոլորի մէջ, յարգելի ընթերցող, դուք անշուշտ նկատեցիք բառի բառացի եւ փոխաբերական իմաստները։ «պսակ»ը ո՛չ թէ միայն թարմ ծաղիկներէ ու ոստերէ հիւսած շրջանակաձեւ զարդ է, այլ նաեւ՝ թագաւորներու ոսկեձոյլ կամ արծաթաձոյլ գոհարազարդ շրջանակը, հերոսներու դափնիի կամ ձիթենիի ճիւղերէ պատրաստուած փառքի շրջանակը, հանգուցեալի դագաղի վրայ դրուած յարգանքի ծաղկազարդ նշանը, ամուսնացողներու գլխուն դրուող թագը, պսակադրութեան ծէսը, ինչպէս նաեւ՝ ամուսնութիւն, արեւու շուրջը փայլող լոյսի շրջանակ, լոյսի փունջ, կատարելութիւն, գրական եւ գեղարուեստական վաստակի բարձրագոյն աստիճան, պարծանք եւ զարդարանք։ Բառը միշտ չէ, որ յայտնուեցաւ լուսաւոր ու պայծառ վիճակներու մէջ։ Անոր համար հայերէնը հիւսեց երեք յաւելեալ բառեր. պսակալուծում, պսակազերծ եւ պսակազուրկ։
Ծաղիկներու չափ համեստ այս բառը պսակեց նաեւ ընտիր արտայայտութիւններ, թէ գրաբար եւ թէ՝ աշխարհաբար. «Պսակ հիւսել, կապել, կազմել», «Պսակ արեգական, պարծանաց, ծաղկաց, փառաց, սրբոց»...։ 33 թուականին Տէրունական, Ուրբաթ օր մըն էր, զայն տեսանք Յիսուսի գլխուն վրայ՝ «Պսակ ի փշոյ»։
Բազմաթիւ բանաստեղծներ իրենց գործերը զարդարեցին «պսակ» բառով։ Առաջինը Գրիգոր Նարեկացին էր, լուսապսակ ճակատը հայկական գրականութեան։ Նարեկացին մեր լեզուի ընթարձակ դաշտերէն քաղեց բուրումնաւէտ բառեր ու կազմեց անթառամ պսակ մը՝ «Մատեան Ողբերգութեան», մեր քնարական գրականութեան պսակը։ Ահա «Մատեան»ի պսակները. «Փշանիւթ պսակ, Անթառամելի պսակ, Պայծառութեան պսակ, Պսակ՝ թագաւորաց, ճգնաւորական, լուսապաճոյճ, պճնութեան, պերճութեան, Աստուածութիւն անճառ՝ ամենահարուստ մեծութեամբ յաւէտ պսակեալ»։ Ապա Նարեկացին նայեցաւ Մարիամ Աստուածամօր պատկերին ու ըսաւ. «Կին ժրագլուխ, պսակ պարծանաց»։ 1500-ներուն ապրած Մարտիրոս Խարասարցին, կենսասէր պսակը մեր աշխարհիկ գրականութեան, որ յայտնի է «հարսանեաց եւ ուրախութեան» տաղերով, ստեղծեց գրական գեղեցիկ մէկ պատկեր. «Ժողովեցան ազգ եւ ազինք, / Ի տեսանել նոր փեսային, / Լուսապսակ ի գլուխ եդին (դրին). / Աստուած օգնէ թագաւորին»։ Հարիւր տարի յետոյ, Պոլսոյ մէջ, Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը Նիկոմիդիա քաղաքին ընծայեց «պսակ» մը, քանզի այդ քաղաքն էր «Նման կայսեր թագն ի գլխոյ»։ Քէօմիւրճեանի քերթուածը ընտիր երկ է նուիրուած այդ ծովահայեաց ու գեղատեսիլ քաղաքին. «Որպէս գլուխ պսակաւոր, / Կարմիր քօղով հարսի նման / Խնդա՛ քաղաք Նիկոմիդիա»։ Նոյն օրերուն ծնունդով Թոխաթցի, Թաթոս վարդապետը, որ հեղինակն է շուրջ 30 կրօնական եւ բարոյախրատական բանաստեղծութիւններու, գրի առաւ հետաքրքրական երկխօսութիւն մը. «Հոգին մարմնոյն ասաց. Եղիր բարունակ, / Զբարին պտղաբերես, որ լինայ բաժակ։ / Մարմինն հոգոյն ասաց. Լինաս նահատակ, / Հանդիպիս շատ բարու, առնուս դու պսակ»։ 1600ներուն Խաչատուր Խասպէկ Կաֆացին ալ նայեցաւ ու յառեցաւ Աստուածամօր սրբապատկերին ու ըսաւ. «Է՛ արեգակն ազգեաց Կոյս չքնաղագոյն, / Պսակ աստեղափայլ զանազանագոյն / Պսակ եւ փառք գլխոյդ արժան»։ Քաղաքներ «պսակելու» հայկական աւանդութեան վրայ ոստ մը աւելցուց Խրիմեան Հայրիկը։ Ըստ անոր Վան քաղաքն էր արժանի պսակի. «Ո՜հ, գեղեցիկը դ Վան, Վասպուրական աշխարհի զարդն ու պսակ»։ Սիամանթօն փափաքեցաւ հասնիլ Մեսրոպ Մաշտոցի պսակին. «Եւ թոյլ տուր այսօր, ո՜վ Մեսրոպ, / Որ / Հայոց հողէն մինչեւ աստղերը հասնող / Քու ոսկիէ սանդուխէդ վե՚ր բարձրանամ... / Ու պսակէ ի պսակ եւ լոյսէ ի լոյս՝ / Ես ի քե՚զ գամ իմ այս երգս երգելու»։ Աւետիք Իսահակեանը ըսաւ, թէ ինքը արդէ՛ն ունի պսակ մը. «Ճակատիս աստղէ պսակ ունիմ», մինչ Չարենցը այդ պատիւը պարգեւեց երկու այլ բանաստեղծներու. «Նարեկացու Քուչակի պէս լուսապսակ ճակատ չկայ»։ Իսկ Դանիէլ Վարուժանը իր գրիչով փառքի պսակներ հիւսեց՝ մշակներու համար. «Գլուխն իրենց, զոր կը հակեն առջեւը սուրբ խորանին, / Պսակուած է միշտ ոսկի փոշիներովը յարդին» (Մշակները)։ Վարուժանը նոյն բառով զարդարեց նաեւ Նազենիկի, Սիւնեաց նահապետ Բակուրի խարտեաշ հարճի գեղեցիկ մարմինը. «Եւ գլխուն շուրջը պսակ մը վարդերու» (Հարճը)։
Վերջապէս՝ «պսակ» բառով ճաճանչաւորուեցաւ հայկական գրատպութիւնը։ Այդ բառով զարդարուեցաւ բազմաթիւ ընտիր հրատարակութիւններու շապիկը. «Պսակ Քրիստոսի», «Պսակ ։ Ժողոուածու Րաֆֆու գրուածքներից», «Գալուստի եւ Շուշանիկի պսակուելը ։ Հարսանեկան պատկեր Աղէքսանդրապօլի կեանքից», «Արամի պսակը ։ Հայ-թրքական ընդհարումներից մի պատկեր», «Պսակն Խրիմեանի» եւ «Օրերի պսակը»՝ լոկ տարի մը Կ. Պոլսոյ մէջ բնակած Կոստան Զարեանի հայերէն առաջին գիրքը՝ լոյս տեսած նոյն քաղաքի մէջ։
«Պսակ» բառի վերջին զարդը եղաւ երգ մը, զոր գրի առաւ մանկավարժ եւ մանկագիր Յակոբ Աղաբաբը՝ «Պսակ-պսակ, տիկնի պսակ, / Փեսան եկաւ լիքը քսակ.— / Օրհնուի մեր տիկնի պսակ.— / Տիրնա՜-նինե՜, տիրնա՜-նինե՜»։
Ձեր օրերը, յարգելի ընթերցող, օրհնութեամբ եւ երջանկութեամբ պսակուին, եւ թող միշտ այս բառով զարդարուին հայ հերոսներու եւ հարսերու գլուխները։ Այսօր հրաժեշտ կու տամ յիշելով ուշ-միջնադարու բանաստեղծ Աւետիք Մհտեսիի բարեմաղթութիւնները արտագրելով.
Քրիստոս ո՛չ յիշէ ձեր մեղքն,
Աւուր դատաստանին խնդաք,
Ձեզ պարգեւէ արքայութիւն
Եւ տացէ լուսեղէն պսակ։
