Bitlis’ten Edirne’ye dokuz Ayasofya var

Ekümenik Patrik Bartholomeos, geçen Ağustos ayında Trabzon’daki Ayasofya Kilisesi’ni ziyaret etmişti. Patrik, Ayasofya’nın camiye dönüştürülmesi hakkında fikrinin sorulması üzerine şu cevabı vermişti: “Ayasofya’nın camiye dönüştürülmesine ihtiyaç duyulduğunu düşünmüyorum. Ayasofya Kilisesi’nin müze olarak kalmasından yanayız. Zaten İslami önderlerin de belirttiği üzere burada halkın ibadet için ihtiyaçlarını karşılamak üzere birçok cami var ve bunların bir kısmı da boş durumda.”

EMRE ERTANİ
[email protected]

İznik’teki Ayasofya’nın 2011’de kılınan bayram namazıyla birlikte tekrar cami olarak kullanılmaya başlanmasından sonra Trabzon’daki Ayasofya Müzesi’nin de cami olması gündeme geldi. Vakıflar Genel Müdürü Adnan Ertem, Trabzon’daki tarihi Ayasofya’nın çok yakında cami olacağını açıkladı. Ertem, Türkiye’de beşi cami olarak kullanılan, ikisi de ibadete kapalı yedi Ayasofya olduğunu söyledi. 

Hürriyet Daily News gazetesinin haberine göre, Ertem, İstanbul’daki Ayasofya için benzer bir durumun söz konusu olup olmadığına ilişkin soruları yanıtlamaktan kaçındı. Ertem, “İstanbul’daki Ayasofya, camidir ve sonsuza dek cami olarak kalacaktır. Camileri ibadete açacak yetkili kurum biz değiliz. Biz sadece bunun beyanında bulunabiliriz ve beyanımız da, İstanbul’daki Ayasofya’nın herkesçe cami olarak kabul edildiği yönündedir. Ama biz bu konuda karar verecek mercii değiliz” dedi.

Geçen yıl 3 milyon 345 bin 347 kişinin ziyaret ettiği ve Türkiye’nin en çok ziyaret edilen müzesi olan İstanbul’daki Ayasofya Müzesi’nin cami olması için, Maraş’ta yaşayan Talip Bozkurt adlı vatandaş TBMM Dilekçe Komisyonu’na başvurmuştu.

Adnan Ertem, “Türkiye’de yedi Ayasofya var” dese de Kastamonu Üniversitesi’nden Yrd. Doç. Ersoy Soydan’ın önümüzdeki aylarda yayımlanacak olan ‘Türkiye’de Kilise ve Manastırlar’ kitabına göre Türkiye’de adı Ayasofya olan dokuz kilise var. Bu kiliselerin bugünkü kullanım durumları ise şöyle:

Edirne

Kaleiçi’ndeki Ayasofya Kilisesi, Enez’in Osmanlı tarafından alınmasından sonra II. Mehmet tarafından camiye çevrilmiş. 1962’ye kadar cami olarak kullanılan yapının çatısı ve bazı duvarları 1965 depreminde çöktü.

Kırklareli

Vize ilçesindeki Küçük Ayasofya ya da Gazi Süleyman Paşa Camii olarak bilinen yapı, orijinal hali büyük ölçüde korunmuş bir Doğu Roma kilisesi. Yapının ilk olarak hangi tarihte inşa edildiği bilinmiyor ancak yapılan arkeolojik kazılara göre 5. ya da 6. yüzyılda inşa edilmiş bir bazilikanın temelleri üzerine kurulduğu tahmin ediliyor. İlk kez 19. yüzyıla ait belgelerde Ayasofya Camii olarak anılan yapının Doğu Roma dönemindeki adı ise tam olarak bilinmiyor. Kiliseye Ayasofya adını Vizeli Rumların verdiği sanılıyor.

İstanbul

Ayasofya Müzesi’nin yanı sıra, Küçük Ayasofya semtinde, demiryolunun kenarında da bir Ayasofya bulunuyor. İmparator Iustinianos tarafından 536’da inşa ettirilen yapı, 15. yüzyılda II. Bayezid döneminde Küçük Ayasofya Camii olarak adlandırılmıştır. Prokopios, İmparator Iustinianos’un kendi sarayının bulunduğu yerde önce Petros ve Pavlos adında bir kilise inşa ettirdiğini, daha sonra da bitişiğine Sergios ve Bakhos adında ikinci bir kilise inşa ettirdiğini anlatır. Aynı zamanda bu kiliselerin gi-rişlerinin ortak olduğunu da belirtir.

Trabzon

Trabzon’un Fatih Mahallesi’ndeki Ayasofya Müzesi, kent surlarının yaklaşık iki kilometre dışında bulunuyor. Bir manastır olduğu bilinen yapının sadece ana kilisesi ve çan kulesi günümüze ulaşmış durumda. 1964’te ziyarete açılan Ayasofya Müzesi’nin bakımlı ve güzel bir bahçesi de bulunuyor. Gerçek Doğu Roma İmparatoru’nun kendisi olduğunu kanıtlamak isteyen I.Manuel Kommenos’un (1238-1263) bu nedenle İstanbul’daki imparatorluk kilisesiyle aynı adı taşıyan yapıyı inşa ettirdiği sanılıyor. Ayasofya’nın 1584’te dönemin Anadolu Beylerbeyi Kürd Ali Bey tarafından camiye çevrildiği biliniyor. Manastır, Trabzon’un alınmasından yüzyıl sonrasına kadar işlevini sürdürmüş, sonrasında da camiye çevrildi.

Gümüşhane

Gümüşhane’nin Kabaköy köyünün Doğu Roma döneminde önemli bir yerleşim olduğu ve buradaki Ayasofya’nın 10. yüzyılda inşa edildiği ve episkoposluk merkezi olduğu biliniyor. 1869’da camiye çevrilen yapının üç apsisi tahtayla kapatılmış durumda ve bu bölüm halen depo olarak kullanılıyor.

Zonguldak

5. yüzyılda II.Theodosios döneminde inşa edildiği bilinen yapının Ereğli’nin alınmasından sonra Orhan Gazi tarafından camiye çevrildiği tahmin ediliyor. Günümüzde Orta Camii adıyla kullanılıyor.

Bitlis

Tatvan’ın Çekmece (Şamiran) köyünde bulunan ve yakın zamanda camiye çevrilen Ayasofya Kilisesi orijinal özelliklerini büyük ölçüde koruyor. Kilisenin sütunlarında Ermenice yazılar görülüyor. Yapının asıl adının bu olmadığı, yöre halkı tarafından Ayasofya olarak adlandırılan bir Ermeni kilisesi olduğu tahmin ediliyor.

İznik

İznik’teki en önemli tarihi yapılardan biri olan Ayasofya, Doğu Roma döneminde şehrin merkezine inşa edilmiş. Günümüzde 2,5 metre kadar yol seviyesinin altında kalan yapının yazıtı olmadığı için ilk inşa tarihi bilinmiyor ancak 6. yüzyılda İmparator Iustinianos tarafından eski bir Roma ‘gymnasium’unun üzerine yaptırıldığı sanılıyor. 8. yüzyılda onarıldığı bilinen yapı, 1065 depreminde yıkılınca zemini yükseltilerek yeniden inşa edildi. 1331’de İznik’i alan Orhan Gazi tarafından da camiye çevrildi. 2008’de yapılan restorasyonda çatısı yeniden inşa edilen yapının 18. yüzyılda kullanım dışı kaldığı tahmin ediliyor. 1960’ta müze olarak ziyarete açılan yapı, 6 Kasım 2011’de tekrar cami olarak kullanılmaya başlandı.