Bilinmeyen geçmişten bilinmeyen geleceğe Ararat’ın doğusu ve batısı

AVEDIS HADJIAN

Bedros Boyacı Hadjian, benim adını bildiğim en yaşlı aile büyüğüm. Baba tarafından büyük büyükbabam olan Bedros, Kilis’te bir pazar yerinde boyacı olarak çalışırmış. 1896’daki büyük katliamlar sırasında öldürülmüş ve vücudu evinin basamaklarına atılmış. O sırada, eşi ya hamileymiş ya da dedem Avedis’i doğurmak üzereymiş. Ben çocukken, babam, onun bir baltayla öldürüldüğünü ve alnına bir haç çizildiğini söylemişti.

Ona soyadımızı borçluyuz. Kudüs’teki Ermeni Patrikhanesi’ne hac yerine giden Bedros, daha sonra Hacı (Hadji) olarak anılmaya başlanmış. Bazıları isimlerin kaderi etkilediğine inanırlar ya, bizim ailemizin alnına da göçebelik dolu bir hayatı olmuş. Dünyanın her tarafına bir ev aramak için giden milyonlarca Ermeni’ninki gibi olmasa da, bizimle birlikte ekşiyen ve bozulan müzmin bir umutla, aklımızın ve ruhumuzun bir yerlerinde, bizi çağıran evin artık var olmadığını çok iyi bildiğimiz halde,  dönmemiz gereken bir ev aradık.

Hacı Bedros’un oğlu, dedem Avedis, Kilis’te amcası tarafından büyütülmüş. 1909’da Sis’teki (Kozan) Kilikya Katoliğosluğu’nda öğrenciymiş. O sene, tüm dersler iptal edilmiş ve öğrenciler evlerine yollanmış. Amcası, gitmesinin daha güvenlikli olacağını söylemiş ve onunla abisi İskender’i Mısır’a yollamış. İskenderiye veya Kahire’de bir kahve açmışlar.

Avedis ile İskender, 1919 veya 1920’de Halep’e gitmişler, orada evlenmişler ve Kilikya’nın Fransız kontrolüne geçtiği kısa dönemde Kilis’e geri dönmüşler. İskender ile eşi Gelin Bacı’nın çocukları olmamış. Avedis ile büyükannem Azniv’in ise üçü bebekken ölen sekiz çocuğu olmuş. Azniv de Urfa’nın yakınındaki, 12. yüzyılın ünlü Ermeni minyatürcüsü Toros Roslin’in doğduğu antik şehir Hromkla’danmış.

Azniv, 1915’te sürgüne gönderildiklerinde, 6-7 yaşındaymış. Çölde annesini kaybetmiş. Babasına ise ne olduğunu bilmiyoruz, fakat elbette bir tahminde bulunabiliriz. Söylediğine göre, ekmek somunu dolu bir trene konulmuş. Bir Alman süvarisi, Türk jandarmaları kervandakilere kötü davrandığı için azarlamış. Bana anlattığına göre, trende portakal kabuklarını yemiş. Bazı noktalarda, çöl boyunca Halep’e doğru uzun yürüyüşler yapmışlar. Yemek bulmak için çöpleri karıştırmış. Ve bir noktada, o ve ablası, erkek kardeşleri Garabed’i kaybetmişler. Onu 1970’e kadar bulamadılar. Bulduklarında, çoktan beridir Marsilya’da yaşıyordu. 

Garabed, anılarını yazdı ve New York’ta bir kasaya kilitledi. Soykırım zamanında Garabed 10-11 yaşlarındaymış. Halep’teki Karasun Manuk Kilisesi’ne vardıklarını hatırlıyor. Hastalık ve açlıktan ölen Ermenilerin cesetleri, kilisenin dışında üst üste yığılıyor ve sonra başka bir yere götürülüyormuş. 1918’de Ermenistan bağımsız olunca, soykırımdan kurtulan diğer çocuklarla birlikte oraya gitmiş ve orduya yazılmaya çalışmış, fakat reddedilmiş. Sonra bir yolunu bulup Yunanistan’a ve oradan da Fransa’ya gitmiş.

Fransızların Kilikya’dan çekilmesiyle, Avedis ile İskender, aileleriyle birlikte sınırın öbür tarafındaki Cerablus’a (Karkamış) yerleşmiş. Babam Bedros burada doğmuş ve büyümüş. Halam Öjeni’nin anlattığına göre, Avedis ile Aleksandr, burada da işlettikleri kahvede sabahları sıcak süt servis ederler ve akşamları da dans etmesi için bir kadın getirirlermiş. 1940’ların ortasında, talihleri rast gitmemiş ve dükkânlarını kapatarak, Halep’e taşınmışlar. Dedem, Ermeni okullarının dışında ve sokakta bir arabada çörek satmaya başlamış. Dedem, ölümünden kısa süre önce, 1946’da Sovyetler Birliği’nin başlattığı yeniden vatandaşlık kampanyasına katılarak Ermenistan’a dönme girişiminde bulunmuş. Birçok safdil ve naif Ermeni’yi harekete geçirerek, Ararat’ın doğusundaki evleri olan ama aynı zamanda olmayan vatanlarında cehennem hayatına sürükleyen kampanya… Fakat dedem, babamın Taşnak militanı olmasından ötürü kara listedeymiş.

Dedemin aksine babam hiçbir zaman Sovyet rejimi altında yaşamak istemedi, ancak Berlin Duvarı’nın yıkılmasıyla gerçekleşecek özgür Ermenistan hayaliyle yaşadı. Ararat’ın doğusundaki Ermenistan’ın üç renkli bayrağını gördü, fakat batıdaki memleketine hiçbir zaman ayak basmadı. 1970’te, çok uzaklara, Güney Amerika’ya gitti. Ermenistan veya Halep’i hiç terk etmedi, sadece orada var olmadı. Ama kitaplarında ve okulda verdiği derslerde, oraları yeniden yarattı.

Bu satırları, Doğu Ukrayna’da bir hacı gibi haritasız seyahat ederken yazıyorum. Ukrayna da, dünyanın her yeri gibi korkunç acılara sahne olmuş bir yer. Bunu hepimiz biliyoruz. Türkler ve Kürtlerin soykırım gerçeğini bildikleri gibi… Sadece görmek veya ilgilenmek istemiyorlar. Fakat biliyorum ki, kan ve su, hayat ırmağında birlikte akıyorlar ve bu keder, ne ırk ne de din tanıyor. Ermeni şair, Yeğişe Çarents’in satırlarındaki gibi, “Biliyorum, bizim engin acımızın kaynağı aynı”. Biz, Ermeniler, Türkler, Kürtler ve o topraklardaki herkes, fikirler ve bayraklardan haberi bile olmayan ağaçları, hayvanları ve dağları paylaştık. Bizim ortak evimizde, tarihimizde ve engin acımızda bunlar var. 

From an unknown past to an unknown future, east and west of Ararat

Avedis Hadjian

Bedros Boyadji Hadjian was the oldest ancestor I know about. He was my great grandfather on my father’s side, who worked as a dyer on the marketplace in Kilis, near what is now the border with Syria. He was murdered in the Great Massacre of 1896 and his body was thrown at the doorstep of his house. At the moment, his wife was either pregnant or giving birth to my grandfather, Avedis. When I was a child, my father had told me they had murdered him with an axe, making the sign of the cross on his forehead.

We owe him our surname. He had made a pilgrimage to the Armenian Patriarchate in Jerusalem, after which he was known as Hadji, or “pilgrim”. Men who believe name determines fate could perhaps make a case that our family was predestined to a wandering life, were it not for the millions of Armenians with an infinity of names who have been traversing the globe in search of a home, with the ingrained hope – that is souring and rotting within us – somewhere in our minds and souls that we need to return home, knowing all too well that the home beckoning us no longer exists.

Bedros Hadji’s son Avedis – my grandfather – was raised by his paternal uncle in Kilis. In 1909, he was a seminary student at the Cilicia Catholicosate in Sis, when the Church dismissed all the seminarists and sent them home. Avedis would not stay long at home. His uncle thought it safe to send him away, so Avedis and his older brother, Alexander or Iskender, sailed off to Egypt – whether Alexandria or Cairo we do not know – and opened a coffee store.

Avedis and Alexander went to Aleppo in 1919 or 1920, got married and returned to Kilis during the brief interlude of the French protectorate of Cilicia. Alexander and his wife, whom we know by the name of Gelin Baci, did not have children. Avedis and my grandmother, Azniv, had eight children, three of whom died in their infancy. Azniv was from Hromkla, near Urfa, an ancient city where 12^th century Armenian miniaturist Toros Roslin.

Azniv, the wife of Avedis, was six or seven when they were deported in 1915. Before that, she went to school in Hromkla, bringing a cushion with her from home to school to take classes every day. She lost her mother in the desert along with a baby sister. We don’t know what happened to her father but we can make an educated guess. She said she was put on a train with a loaf of bread. A German cavalry officer reprimanded the Turkish gendarmes for mistreating their caravan. I remember her telling me she ate orange skins. At some point they made the long walk to Aleppo across the desert. She scavenged for food in the garbage. At some point she and an older sister got separated from their brother, Garabed, whom they would not find until 1970, when he had already settled in Marseille, France.

Garabed has written his memoirs, now in my posession, locked away at a safety box in New York. He was around 10 or 11 at the time of the Genocide. He remembers arriving at the Karasun Mangants Church in Aleppo. The corpses of Armenians who died from hunger and diseases were piling up every day outside the church and would be carted away. He then went off to Armenia when it became independent in 1918 along with other surviving children, and tried to enlist with the army but they were turned down, and he made his way to Greece and after that to France.

As the French withdrew from Cilicia under the cover of night after turning it to Turkey in 1921, Avedis and Alexander, along with their families, settled in Jerablus, or Karkemish right across the border. My father Bedros was born and raised there, where Avedis and Alexander had a coffee store where they served hot milk in the morning and a woman came to dance for the patrons, in the telling of my aunt Eugenie. Then, in the mid-1940s, fortunes soured, the brothers had to shut down the business, and moved to Aleppo. My grandfather started to sell cakes with a little cart in the streets outside Armenian schools. A little before his death, Avedis was attempting to go to Armenia as part of the ill-fated repatriation sponsored by the Soviet Union in 1946, which attracted a lot of credulous and naïve Armenians to a life of hell in a homeland that was and was not home, east of Ararat. But my grandfather was blacklisted by the repatriation committee in Aleppo because of my father’s militancy in the Dashnak party.

Contrary to Avedis, my father would never want to live under a Soviet regime. He dreamed off a free and independent Armenia, a dream that became possible as the collapse of the Berlin Wall. And he saw the tricolor flying of Armenia in the east of the Ararat. He never saw, however, the other side of his homeland to the west. In 1970 life had taken him to Argentina, in a faraway and alien South America. He never left Armenia or Aleppo; he had only ceased to exist in there. But he recreated these places in his books and in his classes at schools. 

As I write this, I’m travelling in Eastern Ukraine in a pilgrimage without maps. Ukraine is a land that has seen horrible amounts of bloodshed and pain as everywhere else in this world. We all now know this, as Turks and Kurds know the truth about the Genocide. Those who do not want to see it or do not care about it. Yet now I know that blood and water flow together in the rivers of life, that grief knows no race and religion. In the lines of Armenian poet Yeghishe Charents, “I knew our immense pain was the same.” We – Armenians, Turks, Kurds and everyone on that land - share the trees, the animals and the mountains that know no ideas nor flags. These are common in our home, our history and our immense pain.

​Անյայտ անցեալէ մը անյայտ ապագայ՝ Արարատի արեւելքին եւ արեւմուտքին

Աւետիս Հաճեան

Պետրոս Պոյաճի Հաճեան ամէնէն հին նախահայրս է, որ կը ճանչնամ։ Հօրենական մեծ-մեծ հայրս է, որ կերպաս ներկող ըլլալով աշխատած է Քիլիսի շուկային մէջ, հոն ուր այսօր սուրիական սահմանն է։ Սպաննուած է  189­­­­6-ի առաջին ջարդի ընթացքին եւ դիակը նետուած է իրենց տան առջեւ։ Այդ պահուն մեծ մայրս կամ յղի էր կամ ալ ծննդաբերութեան ընթացքին էր՝ ծնունդ տալու հօրս Աւետիսին։ Երբ երախայ էի հայրս պատմած էր թէ մեծ հօրս սպանած էին կացինով մը, խաչի նշան ընելով անոր ճակատին վրայ։

Անոր կը պարտինք մեր մականունը։ Ուխտագնացութիւն կատարած է Երուսաղէմ, որմէ ետք ճանչցուած է որպէս «հաճի»՝, մահտեսի։ Անոնք որ կը հաւատան թէ անուն մը ճակատագրի որոշիչ է, թերեւս կռահեն, որ մեր ընտանիքին գրուած է թափառական կեանք մը։ Ճիշդ ինչպէս որ միլիոնաւոր հայերուն ճակատագիրն է, չնայած անոնց զանազան անուններուն՝ կը շրջագայեն երկրագունդը, փնտռելով օթեւան մը։ Լեցուած յոյսով, որը կը թթուի եւ կը նեխի մեր ներսը, բայց եւ այնպէս կը հաւատանք որ պիտի վերադառնանք մեր տունը, քաջ գիտակցելով թէ այդ տունը որ մեզ կը կանչէ, այլեւս գոյութիւն չունի։

Պետրոս Հաճիի զաւակ Աւետիսը, իմ մեծ հայրս, իր հօրեղբօր քով հասակ առած է Քիլիսի մէջ։ 1909-ին վանական ուսանող էր Սիսի՝ Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան մէջ, երբ եկեղեցին բոլոր վանականներուն կը վերադարձնէ իրենց տուները, Աւետիսը երկար չի մնար այդ տունը, քանի որ հօրեղբայրը կը մտածէ թէ աւելի ապահով պիտի ըլլայ զինք հեռու ղրկել, եւ ուրեմն Աւետիսն ու իր մեծ եղբայր Ալեքսանդր, կամ Իսկէնտէր, կը մեկնին Եգիպտոս։ Հոն կը բանան սուրճի խանութ մը, չենք գիտեր Գահիրէի թէ՞ Աղեքսանդրիոյ մէջ։

Աւետիսը եւ Ալեքսանդրը կ'երթան Հալէպ 1919-ին կամ 1920-ին, կ'ամուսնանան ու կը վերադառնան Քիլիս, Կիլիկիոյ մէջ ֆրանսական իշխանութեան կարճ ժամանակի ընթացքին։ Աւետիսը եւ մեծ մայրս՝ Ազնիւը, ութը զաւակ ունեցած են, որոնցմէ երեքը մահացած են մանուկ հասակին։ Ազնիւը Հռոմկլացի է, Ուրֆայի մօտակայքէն, ուրկէ կու գայ նաեւ 12-րդ դարու հայ մանրանկարիչ Թորոս Ռոսլինը։

Ազնիւ, Աւետիսին կինը, վեց կամ եօթը տարեկան էր, երբ տեղահան եղած են 1915-ին։ Անկէ առաջ Հռոմկլայի մէջ յաճախած է դպրոց, ուր ամէն օր բազմոցը հետը կը տանէր։ Անապատին մէջ կորսնցուցած է մօրը եւ մանուկ քրոջը։ Չենք գիտեր թէ ինչ պատահածէ  հօրը, բայց դժուար չէ տրամաբանական ենթադրութիւն մը կատարել։ Ինք կ'ըսէ թէ զինք դրած են շոգեկառքի մը մէջ, հացի կտորով մը միասին։ Գերմանացի ձիաւոր մը նախատած է թուրք զինուորները քանի որ վատ կը վարուէին իրենց կարաւանին հետ։ Կը յիշեմ պատմելը, թէ ինչպէս նարինջի կեղեւով սնուած է։ Մաս կազմած է դէպի Հալէպ գաղթարշաւին, անապատին մէջէն։ Աղբերը պրպտած է ուտելիքի համար։ Ինք եւ քոյրը կորսնցուցած են իրենց եղբայր Կարապետին, որուն պիտի չգտնէին մինչեւ 1970 թուականը, երբ արդէն հաստատուած էր Ֆրանսայի Մարսէյլ քաղաքը։

Կարապետը գրած է իր յուշերը, իմ տրամադրութեանս տակն է, այժմ կողպուած ապահովական տրոփով, Նիւ Եորքի մէջ: 10 կամ 11 տարեկան էր ցեղասպանութեան ժամանակ: Կը յիշէ թէ ինչպէս հասած են Հալէպի Քառասուն Մանկաց եկեղեցին: Սովէն եւ հիւանդութիւններէն մահացած հայերուն դիակները կը կուտակուէին եկեղեցւոյ դուրսը, որ հեռու տարուին: Այլ որբերու շարքին մեկնած է Հայաստան, երբ կ'անկախանայ 1918-ին: Հոն փորձած է զինուորագրուիլ, բայց կը մերժուի, ճամբայ կը գտնէ երթալու Յունաստան եւ հոնկէ կ'անցնի Ֆրանսա:

1921-ին Երբ գիշեր մը գաղտնօրէն Ֆրանսացիները Թուրքիոյ յանձնելով կը նահանջեն Կիլիկիայէն, Աւետիսը եւ Ալեքսանդրը, իրենց ընտանիքներուն հետ կը հաստատուին Թարապլուսի կամ Քարքէմիշի մէջ, սահմանին ճիշդ միւս կողմը: Հայրս Պետրոսը հոն է որ ծնած եւ մեծցած է: Այստեղ Աւետիսը եւ Ալեքսանդրը սուրճի խանութ մը ունեցած են, առտուները տաք կաթ կը մատուցէին եւ կին մը կու գար իրենց համար պարելու, ինչպէս որ հօրաքոյրս Էօժէնին կը պատմէ: Երբ բախտը կը փոխուի 1940-ին, երկու եղբայրները կը փակեն իրենց խանութը եւ կը մեկնին Հալէպ: Մեծ հայրս սկսած է հայկական դպրոցներու մօտ կարկանդակ վաճառել կառքի մը վրայ: Մահէն քիչ ժամանակ առաջ, Աւետիսը փորձած է երթալ Հայաստան, չարաբաստիկ ներգաղթի ընթացքին, 1946-ին կազմակերպուած Սովետական Միութեան կողմէ, զոր գրաւած էր միամիտ եւ դիւրահաւատ հայերուն, տանելու համար դժոխային կեանքի մը՝ դէպի հայրենիք մը որ օթեւան չէր, Արարատին արեւելեան կողմը: Մեծ հայրս սեւ ցանկին մէջ դրուած էր Հալէպի ներգաղթի կոմիտէին կողմէ, հօրս դաշնակցական ռազմականութեան պատճառով:

Հակառակ Աւետիսին, հայրս երբեք չէր ուզած ապրիլ Սովետական վարչակարգին տակ: Ինք երազած էր ազատ անկախ Հայաստանը, երազ մը որ իրականացած է Պերլինի պատի փլուզումով: Տեսած է եռագոյնին ծածանիլը Արարատի արեւելեան կողմը: Սակայն երբեք չտեսաւ իր հայրենիքի արեւմտեան կողմը: 1970-ին կեանքը զինք տարած էր Արժանթին, հեռու եւ օտարոտի Հարաւային Ամերիկա: Ան երբեք չէր լքած Հայաստանը կամ Հալէպը, պարզապէս դադրած էր հոն գոյութիւն ունենալէ: Սակայն այս տեղերը վերակենդանացուցած է իր գիրքերուն եւ իր դպրոցական դասապահներու ընթացքին:

Սոյն տողերը գրելու ընթացքին, արեւելեան Ուքրանիոյ մէջ եմ, ուխտագնացութեան մը, առանց քարտէսներու: Ուքրանիան երկիր մըն է որ ահռելի քանակութեամբ արիւնաթափութիւն տեսած է, ինչպէս որ ամէն տեղ այս աշխարհին մէջ: Մենք գիտենք ասիկա, ինչպէս որ թուրքերը եւ քիւրտերը գիտեն ցեղասպանութեան մասին: Անոնք չեն ուզեր տեսնել ասիկա, եւ կամ անտարբեր են: Սակայն ես հիմա գիտեմ որ արիւնը եւ ջուրը միասին կը հոսին կեանքի գետերուն մէջէն, եւ որ տառապանքը ազգութիւն կամ կրօնք չի ճանչնար: Հայ բանաստեղծ Եղիշէ Չարեցնի բառերով՝ «Ես գիտէի որ մեր անհուն ցաւը նոյնն էր»: Մենք – հայեր, թուրքեր, քիւրտեր, եւ այդ հողին վրայ ապրող ամէն մարդ – կը բաժնեկցինք ծառերը, կենդանիները եւ լեռները որոնք չեն գիտեր ինչ բան է գաղափարը կամ դրօշակը: Մեր տան մէջ մեզի ընդհանուր են մեր պատմութիւնը եւ մեր անհուն ցաւը: