Ն. Փաշինեանը յայտարարած էր. «Սահմանին դեմարկացիա (սահմանազատում) պէտք չի» ասելը նոյն ա, թէ միջնադարում ասէին՝ ամրոցին պարիսպ պէտք չի»։ Իսկ վերջերս վարչապետը Տաւուշի մարզի սահմանամերձ Կիրանց գիւղի բնակիչներուն տուաւ երաշխաւորութիւն. «Մենք ուզում ենք շփման գիծը փոխարինել սահմանով, այն իրաւական պարիսպ կը կառուցի»։ Ապա մտածեցի, թէ ի՛նչ է մերօրեայ քաղաքներու եւ երկիրներու պարիսպը։ Համաձայնութիւննե՞ր, դաշնակցութիւննե՞ր, բանակցութիւննե՞ր… Որոշեցի մէկ օրուայ համար դառնալ «պարսպահատ», այսինքն պարիսպները փորող զինուոր, (կամ տաճարներու պատերը ծակող գող, աւազակ), եւ գետնափոր փապուղի մը բանալ՝ պարիսպ բառի խարիսխներուն իջնելու նպատակով։ Ուստի, յարգելի ընթերցող, ձեզ կը հրաւիրեմ ձեր գլուխին վրայ հեռալոյս մը կապել, իջնել հայկական «պարիսպ» բառի խորագոյն քարերուն, ապա բարձրանալ անոր գագաթը, ուր դրօշակ մը կը ծածանի յաճախ, ու վայելել «պարիսպ» բառի ընծայած համայնապատկերը։
Առաջին պարիսպը
Հայկ նահապետն է մեր առաջին պարիսպի հիմնադիրը։ Ան Վանայ լիճի հարաւ արեւելեան անկիւնը շինեց իր առաջին բնակավայրը՝ Հայկաշէնը ու զայն անառիկ դարձուց Հայկաբերդի պարիսպներով։ Յարգելի ընթերցող, գեղեցիկ է հաւատալ, թէ այդ լայնալանջ մարդը հաստաբազուկ, ի՛նք դրաւ այդ պարիսպի առաջին քարերը։ Իսկ «պարիսպ» բառը, այնքան ալ հայկական չէ։ Ան իրանական փոխառութիւն է. «Պարիսպ» բառը միջին պարսկերէն «պատ» կը նշանակէ։ Արմատը «պարի» է՝ շուրջ, շրջապատել։ Այդ օտարականը, հազիւ երկու վանկ՝ քար առ քառ, բառ առ բառ, հասաւ գրական նախանձելի բարձունքներու:
Հայկազունեան պարիսպներ
Հայը հիացումով գրի առաւ իր միջնադարեան բնակավայրերու ամուր պարիսպները։ Անոնք նկարագրեցին նիւթական պարիպը։ Երուանդ Լալայեանը մեզի նկարագրեց Շուշիի մօտ՝ մելիքանիստ Աւետարանոց գիւղի պարիսպները. «Գիւղը գտնւում է Շուշուց դէպի արեւելահարաւ, Կուսանաց անապատի արեւմտեան կողմից ձգւում է մի հաստ պարիսպ, որ շրջապատելիս է եղել ամբողջ գիւղը»։ Տաղասաց Արիստակէս Խարբերդցին պատմեց Եդեսիա քաղաքի պարիսպները. «Աստուածածին բարձր եւ բոլոր, / Եդեսիոյ պարիսպ ամուր»։ Ներսէս Շնորհալին «Ողբ Եդեսիոյ» գործի մէջ հիացումով խօսեցաւ այդ բարդամ քաղաքի պարիսպներու մասին. «Շուրջանակի պարառաւոր պարիսպ ածեալ լայն եւ ամուր»։ Ճանապարհորդ Սիմէոն Լեհացին երբ հասաւ Կեսարիան՝ գրի առաւ իր տպաւորութիւնը. «Բազում գեղօրէիւք եւ լերամբք հասաք ի Կեսարիա մայրաքաղաքն, որ ունի երկու պարիսպ, ներսի եւ դրսի»։ Իսկ պատմիչ Ասողիկը մեզի աւանդեց, թէ ինչպէս Աշոտի որդի Սմբատը կառուցեց եւ ընթարձակեց Անի քաղաքամօր պարիսպները. «Վասն թագաւորելոյն Սմբատայ՝ որդւոյ Աշոտոյ, եւ շինելոյ զպարիսպն Անւոյ հանդերձ եկեղեցեաւն։ Սա լիր արկեալ՝ պարսպափակ առնէ զպարիսպն Անւոյ, յԱխուրեան գետոյ մինչեւ ցձորն Ծաղկոցաց, … Բարձրաբերձ պարսպեալ բացագոյն քան զհին պարիսպն յընդարձակութիւն քաղաքին, եւ մայրագերան դրամբք՝ երկաթագամ հաստահեղոյս բեւեռապինդ ամրացուցեալ»։
Բառաշէն պարիսպներ
5-րդ դարուն մեր թարգմանիչները շարեցին Հայկական գրականութեան պարիսպներու առաջին քարերը։ Այժմ, այդ հաստափոր եւ հաստաբուն մատեաններու փապուղիներու, ոլորաններու եւ վիհերու մէջ պտոյտ մը կատարենք։ Նախ պիտի յայտնուի Սուրբ Գիրքը իր 239 «պարիսպ»ներով։ Ապա պիտի տեսնենք ընտիր արտայայտութիւններ, որոնց ամբողջութիւնը բարձր աշտարակի մը կը նմանի. «Բարձրաբերձ պարիսպքն հարթեցան», Ագաթանգեղոս, «Կործանէին զպարիսպ», Փաւստոս Բիւզանդ, «Դո՛ւք էիք մեր ամուր պարիսպ ապաստանի», Եղիշէ պատմիչ, «Սառնաշէն պարիսպն եգիպտական Կարմիր ծովուն», Ղազար Փարպեցի, «Բերդիցն պարսպաց կախել զկանայ, … Փակեցէք ընդ պարսպօքդ Տիգրանակերտի», Մովսէս Խորենացի, «Երկաթեղէն պարսպ, … Խրամատեալ պարիսպ, … Անառիկ պարսպ», Ղեւոնդ Երէց», «Անպարտելի պարիսպ», Դրասխանակերտցի, «Մանգղիոնս եդեալ, սկսան փլուզանել զպարիսպ ամրոցին», Լաստիվերցի, «Պարիսպ անդամանդեայ, … Քաղաք ամուր իբրեւ զպարիսպ պղնձի», Թովմա Արծրունի։
Պարիսպ աննիւթական
Հայը շինեց աննիւթական պարիսպներ, որպէսզի իր հոգեւոր գանձերը մնան անկողոպտելի։ Ներսէս Շնորհալի հայրապետի համար այդ պարիսպը հայկական եկեղեցին էր. «Պարիսպ քո շինեալ աշտարակ ոսկեղէնս»։ Լաստիվերցին մեզի բացատրեց, թէ աստուածապշտութիւնն է հայու պարիսպը. «Պարիսպ ընտիր՝ գործք աստուապաշտութեան»։ Վարդան Այգեկցին «Արմատ հաւատոյ» գիրքի մէջ մեզի բացատրեց, թէ ուղղափառ եկեղեցին է պարիպը. «Պարիսպ եկեղեցոյ ուղղափառաց ազգաց ազգս, որով հերքեալ հալածին ամենայն հերձուածողք եւ պապանձեսցին շատաբան եւ անդուռն բերանք»։ Օր մըն ալ բառս դարձաւ Խաչվերացի Ողորմեա շա-րականը. «Պարսպեալ պահեա զուխտս հաւատացելոց»։
Հրեղէն պարիսպներ
Նկատեցի, թէ Արարատեան հայրապետական դեմը պարբերաբար հոգեւոր պատգամներ կը հրապարակէ իր կայքէջերու վրայ։ Անոնց նպատակն է, ըստ երեւոյթին, հայուն հոգեւոր տոկունութիւն տալ։ Ամփոփեցի երեք գրառում, որոնք պարիսպի երեւոյթ ունէին. «Աղօթքն ամրութեան պարիսպ է»։ Երկրորդը պահքի մասին էր. «Մեծ Պահքը հայ եկեղեցւոյ հայրապետներուն կողմէ բնորոշուած է իբրեւ «պարիսպ հզօր»։ Իսկ վերջինը կը փառաբանէր հրեղէն երկու պարիսպներ. «Հայրատունկ այգու հրեղէն պարիսպներ / Եւ բարձր աշտարակներ, / Ոսկեղէն բաժակներ եւ ժիր մատռուակներ, / Հայաստանի հոգեւոր Հայրեր՝ / Բարդուղիմէոս և Թադէոս»։
Պարիսպը մարդացաւ
Երզնկացի հայրենասէր, բարեպաշտ եւ բարերար հայ առեւտրական տիար Ախիճանը երբ Սեւ Ծովու վրայ մահացաւ՝ տաղասաց Ստեփանոս Թոխաթցին ողբ մը գրեց անոր յիշատակին։ Այդ օր «պարիսպ» բառը մարդացաւ. «Թագ եւ պարծանք մերում գլխի / Բերդ եւ պարիսպ էիր մեզի»։ Իսկ 19րդ դարու վերջերուն, երբ հայը ազատագրական պայքարի նախաշէմին վրայ կը գտնուէր, Պետրոս Դուրեանի «Սեւ հողեր կամ յետին գիշեր Արարատեան» թատերախաղի Նազենիկը ուզեց իր կուրծքը ընել պարիսպ. «Հայրենիք իր գրկացը մէջ ծնաւ եւ սնոյց մեզ. մեր կուրծքերն անոր պարիսպ պիտի ըլլան»։ Իսկ հայրենի բանաստեղծ Հրանդ Մատթէոսեանը քաղաքական խրատ մը տուաւ մեզի. «Հարեւան։ միշտ, ամէն լուսաբացի եւ Աստծոյ ամէն մայրամուտի հետ, փորձելու է պարիսպներիդ ամրութիւնը։ Պարիսպդ եթէ ամուր եղաւ ու շներդ զարթուն, նա քեզ հարեւան է մնալու, ո'չ չար, ո'չ բարի, հարեւան»։
Հիւսիսային պարիսպը
Հայոց հրապարակախօս Ստեփանոս Նազարեանց Մոսկուայի մէջ 1858 թուականին սկսաւ «Հիւսիսափայլ» հանդէսը հրատարակել։ Նազարեանցին նշանաբան մը պէտք էր իր յառաջադէմ եւ ազատամիտ գաղափարները ցոլացնող, նշանաբան մը որ արժանի ըլլար թերթի ճակատին։ Խմբագիրը որոշեց տպել. «Այսուհետեւ ոչինչ Չինական պարիսպ, որ պիտոյ է փակէր լուսաւոր գաղափարների մուտքը ազգերի մէջ։ Այսուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն խաւարի բաբելոնեան գերութիւնից»։ Մենք գիտենք, թէ հայ գիրքը հայ ինքնութեան պարիսպն է։ Սակայն, կ’ափսոսամ, որ հայկական տպագրութեան պատմութեան մէջ լոկ երկու գիրք լոյս տեսած է, որ իր վերնագրին մէջ «պարիսպ» բառը ունենայ. «Ես տեսայ ժողովուրդը որ չուզեց մեռնիլ Բաբելոնի պարիսպներուն տակ», Շ. Նարդունի, Թեհրան, 1954, եւ «Մեռած քաղաքի պարիսպների տակ», պատմուածքներ, Երեւան, 1970։
Պարիսպները պարեցին
Դուք դիտած էր քոչարի պարը։ Արագ տրոփեց ձեր սիրտը։ Չէ՞։ Արագացաւ ձեր արիւնը։ Որովհետեւ, պար չէ ան։ Մարտ է։ Գօտեմարտ։ Գոյամարտ։ ճակատամարտ։ Ընդդէմ բնութեան եւ ընդէն անազնիւին։ Վիպագիր, բանաստեղծ Խաչիկ Դաշտենցը իր մանկութեան օրերուն շատ դիտեց այդ խաղը ու օր մը որոշեց մեզի աւանդել քոչարիի նշանակութիւնը. «Մեր ուսապարկերը հանեցինք, զէնքերը հենեցինք ծառերին, ու պարն սկսուեց։ Ո՞վ է տեսել աշխարհում այդպիսի պար։ Նախ կանգնեցին որպէս պարիսպ, ապա ցնցեցին ուսերը, թափ առան եւ խոյացան առաջ»։ Ուճանցի բանաստեղծ Գարեգին Գեւորգեանն ալ նկարագրեց քոչարի պարը։ Այդ հնչեղ քերթուածի մէջ մենք տեսանք Կարնոյ գեղգեղացող, դալար աղջիկները եւ Գուգարաց աշխարհի արծիւ տղաները. «Դա մի խաղ էր հովիւների՝ / Բազմահնար ու երկրային։ / Այրեր՝ հագած այծենակաճ, / Պարիսպների տակ քաղաքի / Զարկում էին թեւերն իրար / Արծիւների պէս շեշտակի։ / Յետոյ պարը կրկին փոխուեց, / Դարձաւ պարիսպ մի վիթխարի, / Խոյանման ու խոյակերպ / Պարում էին Խոյ-քոչարի»։
Պարիսպը մեր միջեւ
Դժուար էր հաւատալ, որ «պարիսպ» բառը, որ կարծրութիւն կը խորհրդանշէ, օր մը նիւթ դառնար քնարական բանաստեղծութեան։ Պարոյր Սեւակն էր այդ գրիչը, որ մեզի շնորհեց այդ սիրային քերթուածը, ինչ փոյթ թէ անյոյս սիրոյ պատկեր էր ան.
Մեր տնից ձեր տուն մի պատ է միայն,
Իմ սրտից սիրտդ՝ պարիսպ ահագին:
Ի՞նչ լուրեր հայրենիքէն
Հայաստանէն եկած «պարսպապատ» լուրերը այնքան շատ են, պարիսպ մը կրնան կազմել։ Ես ընտրեցի երեք հատը։ Ձեզի կը թողում մեկնաբանութիւնը. «Փլուզուել է Հաղպատավանքի պարսպի աշտարակներից մէկը», օրաթերթ, «Մենք բառից բուն իմաստով ամրոցներ ենք կառուցում սահմանին՝ չինական պարսպի պէս», վարչապետի յայտարարութիւն, «Մայր Աթոռի պարսպի մօտ պատ կազմած հոգեւորականները շարական են երգում», օրաթերթ։
Հրաժեշտի համայնապատկեր
Գիշերային այս խաղաղ ժամուն, ելայ հայկական գրական պարիսպի գագաթը։ Դիտեցի անծայրածիր համայնապատկերը։ Ու որոշեցի. լեզուն է հայուն պարիսպը, անթափանց, անկողոպտելի, անառիկ։ Կ’երեւի, թէ անոր շնորհիւ մնացեր ենք ամուր եւ հայկեան նետի պէս կտրեր ենք ժամանակը եւ պահել ենք մեր անաղարտ երթը։ Մնացէք ամուր մինչեւ յաջորդ յօդուածը։
