«Ստուերները խեղդւում են շոգից,
Բարդիները մրսում են...
Մեր տանը- մեռածներն են, հոգիս,
Ապրողները դրսում են»։
Համօ Սահեան 1914-1993
Զոհերի թիւը Լեռնային Ղարաբաղում գերազանցեց 4000-ը, վիրաւորների՝ 8000, փախստականների՝ տասնեակ հազարներ։ Սա Փութինի յայտարարութիւնն է, իսկ հայկական պաշտօնական տուեալների համաձայն մենք կորցրել ենք 2000-ի չափ զինուոր։ Նոյեմբերի 9-ին երեք երկրների ղեկավարները ստորագրեցին հրադադարի յայտարարութիւնը։ Փութինը եւ Ալիեւը հրապարակայնօրէն, իսկ Փաշինեանը չցանկացաւ երեւալ էքրանին։ Նովօ-Օգարյովօ Մերձմոսկովեան շրջանում Փութինը համատեղ յայտարարութիւնը ստորագրելուց առաջ ասաց հետեւեալը. «Ես համոզուած եմ, որ այս որոշումը ոչ միայն վերջ կը դնի երկարամեայ հակամարտութեանը Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ, ոչ միայն վերջ կը դնի արիւնայեղութեանը այդ հողում, այլ նաեւ կը ստեղծի վերահսկողութեան վստահելի մեխանիզմները այն պայմանաւորուածութիւնների հանդէպ, որոնք մենք ֆիքսեցինք այսօր մեր յայտարարութեան մէջ»։ Ստորագրելուց յետոյ նա մի երկու խօսք էլ պիտի ասէր եւ երբ նրան խորհուրդ տուեցին մի անգամ էլ աչքի անցկացնել յայտարարութիւնը, Փութինը պատասխանեց. «Ինչո՞ւ կարդամ, սա ես եմ գրել»։
Յայտարարութիւնը, որ ստորագրել են Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի, Ատրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի եւ ՌԴ նախագահ Վլատիմիր Փութինը, բաղկացած է 9-ը կէտից։ Ահա 1, 2, 3 եւ 6-րդ կէտերը...
- Յայտարարում ենք ամբողջական հրադադրի եւ բոլոր տեսակի ռազմական գործողութիւնների աւարտի մասին՝ 2020 թուականի Նոյեմբերի 10-ից ՝ Մոսկուայի ժամանակով 00։00-ից, կողմերը կանգնում են իրենց զբաղեցրած տարածքների վրայ։
- Աղդամի շրջանն ու տարածքները, որոնք Հայաստանն է պահում, վերադարձւում են Ատրպէյճանին՝ Նոյեմբերի 20-ին։
- Լեռնային Ղարաբաղի շփման գծում՝ Լաչինի միջանցքի ուղղութեամբ տեղակայւում են ՌԴ խաղաղապահ ուժեր՝ 1960 զինուորական, 380 միաւոր ավտոմեքենայով եւ յատուկ սարքաւումներով։
6. Հայաստանի Հանրապետութիւնը Քելբաջարի շրջանը կը վերադարձնի Ատրպէյճանի Հանրապետութեանը մինչեւ 2020 թ. Նոյեմբերի 15-ը, իսկ Լաչինի շրջանը մինչեւ 2020 թ. Դեկտեմբերի 1-ը ՝թողնելով Լաչինի միջանցքը (5 քմ լայնութեամբ), ինչը կապահովի Լեռնային Ղարաբաղի կապը Հայաստանի հետ։ Կողմերի համաձայնութեամբ, առաջիկայ երեք տարիներին կը որոշուի Լաչինի միջանցքի երկայնքով երթեւեկի նոր երթուղու կառուցման նախագիծը, որն ապահուում է կապը Ստեփանակերտի եւ Հայաստանի միջեւ, յետագայում այդ խաղաղ ճանապարհը պաշտպանելու համար ռուսական խաղաղապահ զօրախմբի վերաբաշխմամբ։ Ատրպէյճանի Հանրապետութիւնը երաշխաւորում է երկու ուղղութիւններով քաղաքացիների, տրանսպորտային միջոցների եւ ապրանքների Լաչինի միջանցքի երթեւեկութեան անվտանգութիւնը։
Քելբաջարի, հայերէն Քարվաճառի, յանձնումը յետաձգուեց մինչեւ Նոյեմբերի 25-ը։
Մեր հազարամեակների պատմութեան ընթացքում շատ անգամ ենք եւ հող կորցրել, եւ կեանքեր, սակայն երբեք չենք զգացել արժանապատուութեան կորստի համը։ Դառը անհամութիւնը։ Պիտի նշեմ, որ ռուս վերլուծաբանները նոյնպէս խօսում էին արժանապատուութեան արատաւորման մասին։ Նախ ռուս մտաւորականները ամաչում էին, որ Ռուսաստանը պատերազմին չօգնեց իր դաշնակցին, չփրկեց իրէն ԱԹՍ-ներից, որովհետեւ ուզում էր այսպիսով պատժել վարչապետին, որն ընտրուեց առանց Մոսկուայի համաձայնութեան։ Իսկ երբ Նոյեմբերի 9-ին Հայաստանի տարածքում խոցուեց ռուսական Մի- 24 ուղղաթիռը Ատրպէյճանի կողմից, Փութինը արձագանգեց, որ դա ողբերգական միջադէպ էր եւ որ Ատրպէյճանը խոստացել է քննել եւ քրէական գործ յարուցել այդ առթիւ։ Այնքան հանգիստ ասեց, առանց որեւէ պատուախնդրութեան նշանի։ Ճիշդ այնպէս, երբ Սիրիայում Թուրքիայի կողմից խոցուեց ռուսական ինքնաթիռ Սու-24-ը (24 Նոյեմբեր 2015) եւ երբ Թուրքիայում Ռուսաստանի դեսպանը սպանուեց (19 Դեկտեմբեր 2016)։
Նոյեմբերի 14-ին Երեւանում եղաւ մոմավառութիւն եւ... հրաժեշտ Քարվաճառում գտնուող միջնադարեան վանական համալիր Դադիվանքին։ Երիտասարդ կեանքեր կորցրեցինք եւ հողեր կորցրեցինք։ Եւ այդ ամէնի տեղը գրաւեց մարդու կարողութիւններից վեր անտանելի մի ցաւ։ Եւ հէնց այդ ցաւից պիտի ծնուի այն ուժը, որը կը ստիպի մեզ փոխուել ու փոխել մեր վերաբերմունքը այն մի կտոր հողի հանդէպ, որը մենք մի կտոր հացի համար լքում էինք եւ հասանք այս վիճակի։ Պիտի ապրենք։ Ուժեղանանք, մի կողմ թողնելով ատելութիւնը եւ այս անգամ ճիշդ ընտրութիւն կատարէք։
