Երկար մտածեցի կաղանդի եւ նոր տարուայ մասին գրել… Չէ՞, որ բոլորս, յարգելի ընթերցող, հոգեպէս կը պատրաստուինք նոր սկիզբներու՝ նոր յոյսերով, նոր երգով… Ապա, յիշեցի, թէ մեր մեծերը նոր տարուայ շեմին կը խրատեն պարտքերը մարել: Ըստ հին իմաստութեան, համաձայն էք, չէ՞, կարելի չէ պատքերով նոր տարի մտնել: Ուստի որոշեցի գրել «պարտք» բառի պատմութիւնը, ազատիմ այդ պարտքէն, որպէսզի 2024ն ըլլայ բարի եւ բարեբեր, թէ՛ ինծի եւ թէ՝ ձեզի համար: Ահա «պարտք» բառի՝ գրական էջերու, անձնական նամակներու եւ սիրային երգերու մէջ ճշգրտօրէն արձանագրուած, ապա մարած համախառն պատմութիւնը…
Մեր հին պարտքերը
Մի ըսէ՛ք պարտք, Ֆրիկի սիրտը կու լայ… Յարգելի ընթերցող, պարտք բառի պատմութիւնը կը փափաքիմ պատմել միջնադարու մեծ տաղասաց Ֆրիկի անձնական ողբերգութիւնը յիշելով: Ընկերային արդարութեան, անարդարութեան, հաւասարութեան եւ անհաւասարութեան բանաստեղծը, բազմաթիւ «գանգատ»ներու հեղինակը, որ եղեր էր հարուստ վաճառական, հարստահարութեան, կաշառակերութեան եւ անօրինութեան զոհ դառնալով սնանկացաւ, ինկաւ ծանր պարտքերու տակ, այս պատճառով ալ, պարտքերու դիմաց իր ընտանիքը խլեցին իրմէ, հարկադրուեցաւ պարտքերու դիմաց գրաւ տուաւ իր որդիին: Յաջորդ անգամ երբ այցելէք Մատենադարանը, հաճեցէք վեցերորդ արձանի առջեւ պահ մը կանգ առնել, լսել Ֆրիկի ցաւը եւ թեթեւցնել անոր պարտքերը:
5-րդ դարու պարտքերը
Ոսկեդարը մեր… Պարտքերու շտեմարան իսկական: Մեր գրաբարը ունեցեր է գեղեցկատիպ եւ քաղցրահնչիւն արտայայտութիւններ, կարծես, թէ պարտքը հաճելի բան ըլլար, ինչպէս՝ «Բազում պարտս ունել» պարտքերու մէջ մխրճուած ըլլալ, «Հատուցանել զպարտս իւր» իր պարտքերը վճարել, «Պարտք անձին համարել» պարտք ստանձնել, «Հատուցանել զպարտս երախտագիտութեան» երախտապարտութիւն արտայայտել, եւ հայրենանուէր խօսք մը՝ «Հատուցանել զպարտս իւր առ հայրենիս»: Հայ մատենագիրը նոյն օրերուն պարտք կը համարէր ծառայասիրութիւնը եւ համեստութիւնը: Հին հայկական ձեռագրերու գրիչը ինքզինք կը համարէր «մեղապարտ»: Միջնադարեան ձեռագիրներու յիշատակարաններու մէջ կան հետեւեալ նշումները. «Գրեցաւ ձեռամբ մեղապարտ Խաչենեցի Վարդան աբեղայիս», «Ես Գրիգորիս մեղապարտ գրիչ», «Ձեռամբ Կիւրակոսի տխմար եւ մեղապարտ գրչի», «Ամենասխալ մեղապարտիս Թորոսի»:
Նարեկացիի պարտքերը
Կը կարծէի, թէ ծանօթ եմ Գրիգոր Նարեկացիի կեանքի հանգամանքներուն: Բայց աւելի լաւ է կարդալ ի՛ր Մատեանը, քան թէ հանրագիտարանային յօդուածները, որպէսզի հասկնանք, թէ ո՛վ էր ան: Սուրբը իր անձի համար ըսաւ,- գրական երեք պատկեր. «Անձն իմ պարտաւոր», «Յաւէտ պարտաւորեալ», «Անձն իմ կորուսեալ բազում են պարտիքդ», ապա նկարագրեց իր հոգեվիճակը, «Ամօթապարտ զղջացեալ», «Անքաւելին են պարտիք», «Ծանրս առնելով զբեռն պարտեացս»: Մենք, յարգելի ընթերցող, արդեօ՞ք օր մը կ’ազատինք մեր պարտքերէն եւ մեր աչքերը կը տեսնեն, թէ մոխրացեր են մուրհակները: Նոյն մտահոգութիւնը ունէր Նարեկացին. «Իցէ՞ թէ տեսցեն պատուհանք աչացս իմաստից զմուրհակ պարտուցս իմոց պատառեալ»: Վերջապէս ան նայեցաւ Վերինին եւ խնդրեց հետեւեալը,- գրական երեք պատկեր. «Թողութիւն պարտուց», «Սրբեա՛ ի պարտեաց, օրհնեալ», «Կեցո՛ եւ զիս` մաքրեալ ի մեղաց պարտեաց»:
Ես «բօրթք» չունիմ
Նարեկացիի աղօթքները մեզ կը տանին Վան, ուր «պարտք» բառը կը հնչէր այլ ձեւով: Այժմ կ’առաջարկեմ լսել վանեցիներու, մշեցիներու եւ մեր այլ հայրենակիցներու բազմատեսակ պարտքերը. Վան «պառտք», Ալաշկերտ, Մուշ, Թիֆլիս «պարտկ», Խարբերդ, Սեբաստիա «բարդգ», Ակն, «բարթգ», Անդիոք «բօրթք», Ագուլիս «պօռթկ», Զէյթուն, Հաճըն «բօյդք», Մուսա լեռ «բուրթք» եւ Արցախ «պարթք»: Այսօր, կարելի է բոլոր այդ պարտքերը մարած յայտարարել, երբ ո՛չ պարտատէրը մնացեր է, ո՛չ ալ՝ պարտապանը, բացի Արցախէն, քանզի վերջերս հայաստանեան մամուլի մէջ յայտնուեցաւ լրագրող, քաղաքագետ, քաղաքական գործիչ Գեղամ Նազարեանի հետեւեալ խօսքը. «Մենք արցախցիներին պարտք ենք եւ այդ պարտքը պէտք է փորձենք վերադարձնել»:
Պարտքերս բարդացան
Պարտքը կը սկսի փոքր գումարով, ապա կը բազմապատկուի բարձր տոկոսի պատճառով, նման ձիւնակոյտի, որ կլորուելով կը խոշորնայ: «Պարտք» բառն ալ, դարերու ընթացքին անընդհատ բարդացեր է, ինչպէս բարձրատոկոս պարտքերը մեր: Ահա անկատար ցանկ մը. ամենապարտ, ամօթապարտ, անիծապարտ, անձնապարտ, արժանապարտ, արիւնապարտ, բազմապարտ, բիւրապարտ, գլխապարտ, մեղապարտ: Կը փափաքիմ նաեւ ձեզի ներկայացնել մեր ամենամեծ երեք պարտքերը, այսինքն «պարտք» արմատով շինուած ամենաերկար երեք բառերը. պարտաւորեցուցանել, ինքնադատապարտեալ եւ զուգադատապարտիլ:
Պարտքը մարել պարտքով
Հայաստանի մէջ կատարուած հետազօտութիւն մը յայտնաբերեց, թէ մեր հայրենի քաղաքացին ինչո՛ւ պարտք կ՛ընդունի: Առաջին պատճառ. «Պարտք է վերցնում՝ այլ պարտք մարելու նպատակով»: Երկրորդ պատճառ. «Պարտք է վերցնում ծախսելու համար»: Ուստի պէտք չէ զարմանալ, որ երբ պարտքի շուկան այսքան աշխոյժ է, ես ինծի պարտք կը համարեմ «պարտք» բառով շինուած հայերէն արտայայտութիւններու հարուստ շտեմարանէն բաժին մը մէջբերել. Հայը ամէն ինչ կ՛ընէ՝ «պարտք կ՛ընէ» տուն կ’առնէ, ապա կը փորձէ «պարտքի տակէն դուրս գալ», կամ «ազատիլ», բայց իրականութեան մէջ շատ չի սիրեր «պարտքի տակ մնալ», «պարտքերու տակ իյնալ», կամ՝ «պարտք մնալ», իսկ խորամանկը ուրիշին ծախսեր փաթթելով զայն «պարտքի տակ կը դնէ»:
Հացագործիս պարտքը վճարեմ
Մերձաւոր ժամանակներու գրականութեան մէջ, Յակոբ Պարոնեանի գրիչին շնորհիւ, «պարտք» բառը, որ խոժոռադէմ երեւոյթ ունի, դարձաւ ծիծաղաշարժ: Յաւերժ չքաւոր Պարոնեանը, ըստ երեւոյթին իր հանապազորդ հացն իսկ պարտքով կ’ուտէր: Իր ձեռատետրին մէջ ան գրեց հացագործին ուղղուած ձօն մը. «Ձօն. / Առ հացագործն իմ / Քիրիյէ Աբոսթոլ / Պարտք երախտագիտական / եւ / Քիչ մ՛ալ պարտք / Նիւթական / Հինգ հարիւր դահեկանի / Գին / Չորս հարիւր նկանակ հացի / Զորս / Զաւակներովս կերած եմ / Եւ / Ցարդ վճարած չեմ / Յիշատակ անմոռաց»: Պարոնեանը ապա մտածեց այդ ձօնը տպել եւ վաճառել, որպէսզի՝ «Մէյ֊մէկ օրինակ առնէք անկեց, որ հացագործիս պարտքը վճարեմ ու կարենամ գոնէ քանի մը շաբաթ խելքս գլուխս ապրիլ»։ Մէկ այլ գրող, որ պարտքերու ծանօթ էր դեռ իր մանկութեան տաիներուն՝ Զապէլ Եսայեանն է: «Սիլիհտարի Պարտէզները» գիրքի մէջ ան պատմեց իր ծնողքի մէկ վիճաբանութիւնը. «Մայրս կը պաղատէր որ վերջ տրուի այս անկանոն կեանքին, պարտքով ապրելու սիստեմին: – Ես ալ կ’աշխատիմ, կ’ըսէր ան. նոր պարտք չընենք, ո՛տքդ պագնեմ… կամաց-կամաց հին պարտքերը կը վճարենք»: Իսկ օր մը մայրը փոքրիկ Զապէլին ցոյց տուաւ պարտքի ընդհանրական վիշտը. «Կը տեսնե՞ս, աղջիկս, հողին կապուած հելալ աշխատանք ընող մարդիկ են, բայց արիւն քրտինք թափելով չեն հասնիր տաք կերակուր մը ուտելու... Այս խեղճ մարդիկը պարտք ըրեր են տուրքերը վճարելու համար, հիմա ալ պիտի աշխատին պարտքը եւ տոկոսները վճարելու համար եւ մէջէն չեն կրնար ելլել»։ Պարտք վճարելու համար հայ մայրը, Ղազարոս Աղայեանն է վկայ, շատ ճախարակ դարձուց. «Ճախարակ» բանաստեղծութեան մէջ ան պատմեց գեղջուկ մօր լուռ ցաւը. «Կարմիր օրս երբ սեւացաւ, / Երբ պարտք մնաց, թէեւ քիչ, / Պարտքատիրոջ սիրտն էլ սեւցաւ, / Եկաւ, տարաւ ամէն ինչ: / Մանի՛ր, մանի՛ր իմ ճախարակ»:
Զօհրապի 200 ոսկի պարտքը
Գրիգոր Զօհրապն ալ ունէր պարտքէր: Այս պարտաճանաչ մարդը իր աքսորի ճամբուն վրայ իսկ ճշգրտութեամբ արձանագրեց իր պարտքերը, նամակ-կտակի ձեւով ուղարկեց իր տիկնոչ Կլարա Զօհրապին, որպէսզի ամօթով չմնայ. «Կլարա Զօհրապին. Կ. Պոլիս, մայիս 20/2 յունիս, 1915, Չորեքշաբթի, գիշեր ժամը 11: Սիրական կինս, Հիմա իմացուցին ինծի որ Գոնիա պիտի երթամ. վաղը առտու կը մեկնիմ. գիտէք որ կուսակալը ինծի բարեկամ է. ուստի կը յուսամ որ նեղութիւն չի պիտի կրեմ: Անհոգ եղէք, տէրտ մի՛ ընէք, մարդու դիմում մի՛ ըրէք: Ամենքնիդ կը համբուրեմ, քեզի, Տօլլիիս եւ Հերմինիս աչուկները կը պագնեմ:- Հալէպ, 2/15 յուլիս, 1915, հինգշաբթի իրիկուն, Սիրելի հոգիս, Մեզի շաբաթ օր պիտի մեկնիք ըսեր էին. ես ալ երկու գիր պատրաստեցի քեզի. Կտակս ալ այս նամակիս մէջ դրի. մի՛ յուզուիք. «Մահմուտ Նէտիմ պէյին 200 ոսկւոյ չափ պարտք ունիմ. / Վահանիս պարտք ունենալու եմ. բուրդի գործին հաշիւն ճշդելով, անոր պարտք վճարուի։ / Ապահովագրութիւնս 71000 ֆրանք, ուրկէ պէտք է զեղչել ընկերութեանս 400 ոսկի պարտքս, օսմ. ոսկի»: Պարոն Զօհրապն էր, որ օր մը պարտքի ծանրութեան տակ խեղդամահ եղած Յուսէփի ողբերգական պատմութիւնը գրի առաւ եւ զայն կոչեց «Ճիտին պարտքը»: Պարտքի դիմաց պարկեշտ ըլլալու կրթութիւնը ուրկէ՞ կու գայ: Ռեթէոս Պէրպէրեանը պատասխանեց «Դպրոց եւ Դպրութիւնք» աշխատասիրութեան մէջ. «Խիղճը եթէ պարտուց վկայն ու դատախազն է, պարտքն ալ, ինչպէս գիտէք, հաւատարիմ մնալն է մեր իսկութեան… Անփոյթ ըլլալ մեր մարդկային արժանապատուութեան՝ անփոյթ ըլլալ է մեր բոլոր պարտքերուն», ինչպէս Համօ Սահեանը ըսաւ. «Պատը շարուի պիտի, / Ուրիշ հնար չկայ: / Պարտքը մարուի պիտի, / Ուրիշ հնար չկայ»:
Տպագիր պարտքեր
Բիւր երախտիք հայ տպագրիչներուն, հայը հատոր-հատոր հրատարակեց իր պարտքերը, որպէսզի չըլլայ, թէ թերանայ զանոնք վճարելու մէջ: Այդ գիրքերու խորագիրները մեզի նաեւ ցոյց տուին, թէ պարտքը միշտ չէ որ նիւթական կ՛ըլլայ, այլ կ՛ունենայ բազմաթիւ այլ տեսակներ: Այժմ մտնենք մեր պարտքերու մատենադարանը եւ կարդանք քանի մը վերնագիր. «Պարտք տղայոց կամ տղայոց իրենց ծնողաց ունեցած պարտաւորութիւնները», Կ. Պոլիս, 1873, «Կենսագրութիւն եւ պարտք պանդխտին», Կ. Պոլիս, 1875, «Նկատողութիւն անելը ամէն մի քրիստոնեայի պարտքն է», Հալէպ, 1929, «Հայրենիքի պաշտպանութիւնը ԽՍՀՄ քաղաքացու սրբազան պարտքն է», Թիֆլիս, 1940, «Պատւով կատարել իր պարտքը հայրենիքի հանդէպ», Երեւան, 1941, «Պարտքի զգացմունքի դաստիարակումը դպրոցում», Երեւան, 1947, «Զինուորի պարտքը», Երեւան, 1970, «Պարտքին հաւատարիմ: Վաւերագրական վիպակ», Երեւան, 1988, վերջինը եւ ամենէն կարեւորը՝ «Հայաստանի Հանրապետութեան պետական պարտքը», 2001, Երեւան: Այս գիրքի հրատարակի՞չը. հայկական առաջին գիրքի հեղինկի անունը կրող ընկերութիւն՝ Յակոբ «Մեղապարտ»:
Հայրենիք ենք պարտք
Հայրենի մամուլը կը սիրէ «պարտք» բառը, չէ՞ որ հանրապետութեան եւ անոր բնակիչներու արժանապատուութեան հարցն է ան: Ես ալ փորձեցի հին ու նոր քանի մը խորագիր ամփոփել եւ ցոյց տալ երկրի տնտեսական եւ հոգեբանական վիճակը. «Որքա՞ն արտաքին պարտք ենք «փռել» Հայաստանի ճանապարհներին», «ՀՀ-ն ՌԴ-ին պարտք է 280 մլն դոլար», «Պետական պարտքն աւելացել է», «Մեր երկիրը համարուում է նուազ պարտք ունեցող պետութիւն»: Իսկ ամիս մը առաջ բոլորս կարդացինք մէկ այլ պարտքի ցնցիչ վերնագիր. «Հայրենիք ենք պարտք նրանց. Հայրենիք են պարտք մեր նահատակ զաւակներին»:
Արեւ, պարտք ունիս ինծի
Յարգելի ընթերցող, այս շաբաթ երբ բոլորս կը պատրաստուինք մուտք գործել նոր տարուան մը եւ կը կատարենք լուռ հաշուեյարդար, կ՛առաջարկեմ յօդուածիս եւ մեր պարտքերուն հրաժեշտ տալ սիրային երգով մը՝ «Պարտքով Սէր»: 2024ի առաջին օրերուն նոր միտքերով եւ նոր բառերով դարձեալ հանդիպելու մաղթանքով.
Ինձ համար մէկ ա արդէն,
Եթէ էլ էդ մէկը չեմ
Դու իմ արմատն էիր, առանց քեզ
Դժուար թէ էլի աճեմ
Կարաս գնաս, խնդրեմ,
Բայց մէկ ա, դու ինձ սէր ես պարտք
Մէկ ա դու ինձ սէր ես պարտք…
Արեւս, դու ինձ սէր ես պարտք:
