Միշտ չէ, որ այցելու կ՚ունենան հին քաղաքի ամենահին գիշերօթիկ նախակրթարանի սաները։ Այսօր, 6 Նոյեմբեր 1978 թուականի այդ ամպոտ Երկուշաբթին, ունին։ Բուժքոյր մը, որ եկած է բոլորը պատուաստելու։ BCG։ Մանկապատանիներուն համար վերամուտի տհաճ պարտաւորութիւն մը՝ թոքախտի դէմ։ Իսկ այն սակաւաթիւ քաջարի աշակերտներուն համար, -որոնք միեւնոյն ժամանակ աւելի անառակ են եւ անհնազանդ- դասերէն ազատուելու միջոց։ Նախ՝ հինգերորդի աշակերտները։ Ուսուցչուհիի ընկերակցութեամբ անոնք դասարանէն կ՛ելլեն եւ կ՚ուղղուին դէպի բուժարան, -երկրորդ յարկի վրայ ընդարձակ եւ լուսաւոր սենեակ մը, ուր տենդ ունեցողներու համար կայ անկողին եւ դեղորայք, քիթը արիւնողներու համար բամպակ, իսկ ձեռքը ցուրտէն ճաքածներուն համար ալ «կլիսէրին»։
Աշակերտները իրենց դպրոցական թիւի կարգով կը մտնեն ներս։ 117, Մուրատ... 144, Աւետիս... 177, Սապրի... Երեք ճիչ, ապա դուրս կ՚ելլեն անոնք։ Արշակ, Թովմաս, Մելքոն... Երեք ճիչ եւս ու անոնք ալ դուրս կ՚ելլեն։ Կարգը Միսաքինն է։ Միսաքը թեւը չի բանար։ Կ՚անիծէ այն գիւտարարը կամ բժիշկը, որ հնարեր է պատուաստ կոչուածը։ Ու կը մտածէ. ուրտեղէ՞ն եկաւ այդ փորձանքը...
Նոյն հարցումը հարցուցեր են նաեւ լեզուաբաններ, -թէեւ տարբեր մտահոգութեամբ-, թէ ուրկէ՞ յայտնուեցաւ «պատուաստ» բառը ու մտաւ նախ մեր այգիներուն, մրգաստաններուն մէջ, ապա մեր լեզուին եւ երակներուն։
Մարդկային պատուաստումը նոր երեւոյթ է, -համեմատաբար նոր-, եթէ նկատի առնենք ծիրանիներու, խնձորենիներու, դեղձենիներու, բալենիներու պատուաստումը, զոր պարտիզպանները կատարեր են հազարաւոր տարիներ։ Իսկ լաւագոյն մասնագէտը, որուն հետ կարելի է զրուցել մարդկային պատուաստումի եւ «պատուաստ» բառի պատմութեան մասին՝ պոլսահայ բժիշկ Տիգրան Փէշտիմալճեանն է, -ան, որ Փարիզի Մուրատեան վարժարանի մէջ 1851-1854 թուականներուն աշակերերտած էր Գաբրիէլ Վ. Այվազովսկիի, 1867ին նոյն քաղաքի բժշկական համալսարանէն ներս փայլուն կերպով պաշտպանած էր իր աւարտաճառը՝ «Մանկանց Առողջութիւնը», եւ ան, որ 1869ին Պոլսոյ մէջ կայսերական բժշկական ընկերութեան նախ անդամ էր ընդունուած՝ ապա ատենապետ։
Բուժարանի մէջ աղաղակ։ Միսաքը աչք աչքի եկաւ ասեղին հետ։ Գործը կը բարդանայ։ Ուսուցչուհին կը միջամտէ։ Հիմա ան կը փորձէ համոզել Միսաքը, որ թեւը բանայ։ Մինչ բուժքոյրը կը գործածէ մեղմաբանութիւն. «Ասեղը, նայէ ի՛նչ պզտիկ է», «Պիտի չցաւի», «Շաքար պիտի տամ»…
-Տոքթոր Փէշտիմալճեան, կը շնորհաւորեմ։ Բժշկական շրջանակներու, նոյնպէս ալ արքունիքի մէջ, բոլորը կը խօսին ձեր նոր լոյս տեսած գիրքի մասին։
-«Պատմութիւն Մարդկային Պատուաստման» աշխատասիրութիւնս նախատեսած եմ հայ ազգի լուսաւորութեան համար։ Լեզուն հանրամատչելի է, էջերը՝ պատկերազարդ։
-Սուլթանը շատ տպաւորուած է ձեր տաղանդով ու որոշած է ձեզ խորհրդատու բժիշկ անուանել։
-Պատիւ կը զգամ ու կը փորձեմ բոլորին օգտակար ըլլալ։ Բայց, պարոն ստուգաբանութիւն, իմ ուշադրութեանս կեդրոնը մանուկներն են։ Տեսէք, 1796-ին անգլիացի բժիշկ Էտուարտ Ճէննէրը առաջին անգամ ութամեայ պատանի Ճէյմզ Ֆիպսի բազուկին վրայ յաջողութեամբ կիրարկեց մարդկային առաջին պատուաստումը։ Այդ երանելի գիւտը այժմ արեգակի ճաճանչներու պէս կը տարածուի Լոնտոնէն աշխարհի չորս ծագերը։ Անոր շնորհիւ երկրագունտիս վրայ կը նուազի ծաղկախտէ մահացողներուն թիւը ու աննախընթաց անկում կայ նաեւ մանկանց մահացութեան մէջ։
Բուժարանի մէջ խառնաշփոթ ձայներ։ Կարծես, թէ Միսաքը կը յիշէ բժիշկ Ճէննէրին եւ Ֆիպսին անունները։ «Չեմ ուզեր, պիտի ցաւի՜», «Ոչ, պիտի չցաւի, նայէ՛, քու ընկերներդ ալ եղան», «Մամա՜, եկուր մամա՜», «Միսաք, մեծ տղաները ասեղէն չեն վախնար»…
-Յարգելի տոքթոր, մինչ պատուաստը, որպէս փրկարար ասեղ, ունի արեւմտեան՝ անգլիական ծագում, որպէս բառ՝ ունի արեւելեան՝ պահլաւերէն արմատ։ Patvast բառն է, որ 5-րդ դարուն հիւսիս-արեւմտեան Պարսկաստանէն ներարկուեցաւ Հայաստան ու սկսաւ մեր գրական լեզուի երակներուն մէջ շրջիլ։ Առաջին անգամ Յովհան Մանդակունի եւ Կիւրեղ հայրապետները գործածեր են զայն, իրենց «Յաղագս սիրոյ եւ սրբութեան, որով պտղաբերին արարածք» եւ «Կոչումն Ընծայութեան» աշխատասիրութիւններու մէջ։ 14-րդ դարուն Կարապետ վարդապետը զայն գործածեր է «Ոտանաւոր ի խրատ մանկանց ի վերայ այբուբենի» երկին մէջ։ Իսկ Նարեկացին «Մատեան Ողբերգութեան» ստեղծագործութեան մէջ 11 անգամ գործածեր է զայն, իւրաքանչիւրին տալով անհատականութիւն. «սնոտիապատուաստ», «անպատուաստելի», «քաղցրութեամբ պատուաստեալ», «բարւոք պատուաստեալ»… Միջնադարեան գրականութեան մէջ բառը ունեցեր է «կապակցութիւն, յաւելուած, կցուած» իմաստները։
Բուժքոյրը Միսաքը համոզելու վերջին փորձ մը կը կատարէ, թէ պատուաստը եւ ախտերը ի՛նչ կապակցութիւն ունին։ Միսաքը կը մերժէ լսել։ Ուսուցչուհին յուսահատ, կը խօսի հաւանական պատիժի մը մասին։ Միսաքը կը սկսի ճչալ։ Ձայնը կը ներթափանցի պատեր. նախ կը մտնէ նոյն յարկի մարմարեայ քուռերով արեւելեան բաղնիքը, ապա կ՚անցնի նրբանցքներ, կ՚իջնէ առաջին յարկ, կը հասնի դասարաններ, ուսուցչարան, եւ վերջապէս տնօրէնուհիին գրասենեակը։ Տնօրէնուհին դանդաղ քայլերով կ՚ելլէ իր սենեակէն…
-Տոքթոր, բառը դանդաղ քայլերով, բառ առ բառ բնակութիւն գտած է հայոց լեզուին մէջ. պատուաստակիր, պատուաստաշէն, պատուաստել, պատուաստիչ, պատուաստութիւն, պտուաստումն, տիրապատուաստ, կրկնապատուաստ… Տախտակներ իրար կցելով շինուած նաւակները անուաներ ենք «պատուաստալաստ», իսկ որդեգիր զաւակները կոչեր ենք «որդի պատուաստիւ»։ Եւ բոլորին մէջ բառը գործածուեր է «միացնել, կցել, զօդել, ագուցում, յաւելում, վերադրութիւն» իմաստներով։ Բառը եկած է հին պարսկերէն patiwasti, patibasti ձեւէն, որուն մէջ pati մասնիկ է եւ band՝ բայ, որ նշանակէ «կապել, պատել, միացնել», իսկ basta-ն «կապուած, միացած» է։
-Ի՞նչ համեստ ծառայող մը. հողագործին համար առատ բերք, ծովագնացին համար նաւեր կառուցելու հնարք, իսկ բժիշկներուս համար մեր առաքելութիւնը կատարելու միջոց…
-Տոքթոր, ազգային շրջանակներու մէջ կը խօսին նաեւ ձեր նոր նախաձեռնութիւններու մասին։
-Այո։ Արեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ զարգացման համար տնտեսական ծրագիր մը կը մշակեմ։ Նաեւ կ՚աշխատիմ երկրորդ գիրքի մը վրայ. «Արեւմտահայ Վարժարաններու Պատմութիւն»։ Յոյսով մօտ ապագային կը յաջողիմ զայն հրատարակել… Պարոն ստուգաբանութիւն, իմ եւ համախոհ պաշտօնակիցներուս միակ փափաքն է առողջ երկիր եւ առողջ սերունդներ պատրաստել։
Բուժարանի մէջ մայրական քնքոյշ ձայն. «Ապրիս Միսաք։ Նայէ, վախնալիք բան չկար»։ Տնօրէնուհին է։ Միսաքին ձեռքէն բռնած դուրս կ՚ելլէ բուժարանէն։ «Ինչպէ՞ս համոզեց», կը զարմանան տղաները։ Վերջին աշակերտներն ալ կը կանչուին այս պարսկական բառէն եւ անգլիական գիւտէն օգտուելու համար։ 198, Էտիփ… 199, Յակոբ… 201, Արթօ…
Աշակերտները այսօր դաս չունին։ Գնդակ խաղալու համար բակ կ՚ելլեն, ուրախութեամբ կը ճչան, արդէն մոռցած այդ փոքրիկ ցաւը, զոր «պատուաստ»ը տուաւ։
