-Ինձ համար զինուորականութիւնը պատուի խնդիր է»։ Ահա այս նշանաբանով ապրեր ու նահատակուեր է Արտակը, հայկական բանակի հազարաւոր հերոսներէն մէկը։ Իսկ անոր այրին, ամուսնոյն պարգեւատրուած յետմահու «Մարտական ծառայութիւն» մետալը ստանալու ժամանակ մամուլին խօսեր է. «Ուրիշ այլ հարց ինքը իր առջեւ չէր դրել. Պատիւ եւ Հայրենիք։ Նա ամէն ինչ արեց՝ մինչեւ վերջ բարձր պահելու իր համար այնքան թանկ պատիւը»։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, երբ ամէն հայրենանուէր հայորդի, ըլլայ զինուորական, թէ ըլլայ աշխարհային, պատուով կը կատարէ տեղի եւ ժամանակի հրամայականը, պատիւը ունիմ խօսելու «պատիւ»բառի մասին ու ձեզի ներկայացնելու, թէ ան ի՛նչ պատուաբեր էջեր պարգեւեր է հայոց լեզուի եւ գրականութեան պատմութեան։
Մեր ամենահին գոյականներէն մէկն է «պատիւ»ը։ Հայոց նախնիները, որոնք շատ պատիւներ առեր են ու տուեր են, մեզի աւանդեր են «պատիւ»բառի հարուստ եւ նախնաձելի գանձ մը։ Յօդուածիս մէջ այդ գոհարներուն զուգահեր պիտի մէջբերեմ նաեւ հայ զինուորի, կամաւորի եւ հրամանատարի համար արտասանուած պատուաբեր խօսքեր։
Հայկական գրականութեան ոսկեդարուն ունէինք «պատիւ»երկվանկը՝ «շուք ներքին եւ արտաքին, փառք, փառաւորութիւն, պարծանք. շնորհ, յարգանք»։ 19-րդ դարու ականաւոր բանաստեղծ եւ թարգմանիչ Ալեքսանդր Ծատուրեանը «Պատիւ»քերթուածի մէջ չորս տողով պատասխանեց այն հին հարցումը, թէ պատի՞ւն է աւելի կարեւոր, թէ՝ անձը. «Ասում են, մարդս պէտք է իր անձից / Միշտ բարձր դասի պատիւն անարատ, / Եւ ով զրկուած է այդ անգին գանձից, / Նա՚ է կեանքի մէջ ամենից աղքատ»։
Բառը ժամանակի ընթացքին ունեցաւ իմաստի զարգացում, դարձաւ՝ բարձ (ուր իշխանները կը նստէին ըստ աստիճանի), աթոռ, տաճարին տրուած ընծայ, պարգեւ, ճաշկերոյթ կամ՝ հիւրասիրութիւն, իրբ շնորհակալութիւն, ու վերջապէս՝ աղջկայ կուսութիւն։ Իսկ եթէ յիշէնք, թէ հնագոյն ժամանակներուն իշխանական պսակը եւ պատուի զարդը կը կոչուէին «պատիւ», այն ժամանակ հասկնալի կը դառնայ «Կապէր զպատիւ վարսին» արտայայութիւնը։
Յարգելի ընթերցող, քիչ վերջ պիտի տեսնենք 5րդ դարէն մինչեւ 10րդ դար «պատիւ»բառի առած ձեւերը, սակայն, այժմ ձեզի ներկայացնեմ ժամանակակից մամուլէն պատուաբեր պատառիկներ. «Սիսիանում նորածին տղային անուանակոչել են ի պատիւ այս օրերին առաջնագծում զոհուած համաքաղաքացու զինծառայողին», «Փառք ու պատիւ ձեզ, որ բարձր էք պահում մեր հողի ու հայ զինուորի պատիւը», «Փառք ու պատիւ ամէն օր խաղաղութիւն պարտադրող հայ զինուորին ու սպային»։ Փառք ու պատիւ հայ զինուորին։
«Պատիւ»ը Ե. դարուն դարձաւ «պատուական», այսինքն՝ պատուոյ արժանի։ Այս իմաստով է, որ Եղիշէ պատմիչը գործածեց զայն. «Պատուական զինուորութիւնն հասանէր 'ի չարտշուք անարգութիւն»։ Ժամանակի ընթացքին այս ածականը նիւթականացաւ, այսինքն նշանակեց՝ մեծագին, սակաւագիւտ, գինով մեծածախ։ Այնուհետեւ հայ վաճառականները եւ ոսկերիչները առատօրէն սկսան գործածել շլացուցիչ նկարագրութիւններ, ինչպէս՝ «Պատուական մարգարիտ», «Անօթ պատուական»։ Ապա եկան այլ բառեր։ Ազնուականները, իշխանաւորները եւ մեծամեծները կոչեցինք «պատուականք», պատիւ ունեցողները՝ «պատուակալ», փառասէր եւ ամբարհաւաճները՝ պատուասէր, առաւել ազնուականները կամ մեծագին առարկաները՝ «պատուականագոյն»։ Իսկ երբ պէտք եղաւ աթոռի ոտնատեղիի մասին խօսիլ, որ կը դնէին բարձրութեան աստիճանի ի պատիւ՝ շինեցինք «պատուանդան» բառը։ Յարգելի ընթերցող, կարելի՞ է երկիրը գործածել իբր պատուանդան, որպէսզի մէկը հասնի երկնաւոր կեանքին, կամ մարդ մը կրնա՞յ պատուանդան ըլլալ ուրիշի համար։ Ահա այդ միտքերը կը գտնենք հետեւեալ երկու նախադասութիւններու մէջ։ «Երկինք աթոռ իմ են, եւ երկիրս պատուանդան ոտից իմոց», «Ընդէ՚ր խափանից» զանձն լինել պատուանդան ընդ ոտիւք այլոց»։ Փառք ու պատիւ հայ զինուորին։
Բառը շարունակեց զարգանալ։ 6-րդ դարուն յայտնուեցան «պատուակից» եւ «պատուասիրական» բառերը, 8-րդ դարուն՝ «պատուասիրել» բայը, իսկ 10-րդ դարուն՝ «պատուամատոյց» եւ «պատուապարգեւ» բառերը։ Հետաքրքրական է, թէ 9րդ դարուն ան նաեւ դարձեր էր իւրայատուկ կետադրական նշան՝ «Պատիւ»։ Մատենագիրները զայն կը գործածէին համառօտագրելու համար եօթը բառ, որոնք տէրունական էին. Աստուած (ԱԾ), Յիսուս (ՅՍ), Քրիստոս (ՔՍ), Տէր (ՏՐ), Սուրբ (ՍԲ), Իսրայէլ կամ Իսրաէղ (ԻԷՂ) եւ Երուսաղէմ (ԵՂՄ)։ Այս համառօտագրուած բառերու վրայ կը դրուէր «պատիւ»նշանը, քանզի մեր գրիչները եւ ծաղկողները իրենց արժանի չէին համարեր զանոնք լրիւ գրելու։ Իսկ այժմ մեր առօրեայ զրոյցները հարուստ են «պատիւ»վայելող բազմաթիւ դարձուածքներով, ինչպէս՝ պատիւ առնել, պատիւ տալ, պատիւ ունենալ, պատիւը ծախսել, պատիւը ոտնատակ ընել, պատիւը պահել, պատիւը ցեխին խառնել, պատուի բռնել՝ զինուորական պատուի կեցուածք ընդունիլ, զգաստ կանգնիլ եւ ձեռքը գլխին մօտեցնել, պատուի գինով, պատուին հետ խաղալ, պատուի զգացում, պատուին դպչիլ, պատուով դուրս գալ՝ բան մը յաջողութեամբ կատարել, գլուխ բերել, պարզերես դուրս գալ։ Մերօրեայ բառարանները այսօր կը պարունակեն «պատիւ»ով շինուած 75-ի չափ բառ։ Այդ բառերու շնորհիւ է, որ յաջողակ հայը կը ստանայ «պատուագիր», որդին կ՛ըլլայ «պատուաբեր», հերոսը կը ստանայ «պատուախաչ», բծախնդիր սպան կ՛ըլլայ «պատուախնդիր», տուն վերադարձող մարտիկին ի պատիւ «պատուաճաշ» կու տան, իսկ երբեմն մուրացկաններն ալ կ՚ըլլան «մեծապատիւ».. Հայկական մամուլը կը շարունակէ արձագանգել. «Զոհեր չունենք, ունենք հերոսացած ու պատուով կեանք տուած տղերք», «Իւրաքանչիւր զինուոր պատուով է կրում մարտական հերթապահութիւնը»։ Փառք ու պատիւ հայ զինուորին։
Ուշ միջնադարուն, երբ բացակայ էր հայկական պետականութիւնը, բառը զրկուեցաւ իր զինուորական պարունակութենէն, սոսկ պահեց կրօնական եւ բարոյական գործածութիւնը։ Այդ օրերուն, Խաչատուր Խասպէկ Կաֆացին պատուեց Մարիամ Աստուածածինը. «Ցո՛յց ճանապարհ կենաց, մայր ճշմարտագոյն... / Որոյ պատիւ եւ փառք անսպառագոյն»։ Տաղասաց Սուքիասը խրատեց, որ մարդը չփարի մարմնական պատիւին, «Թէ ի մարմնոյ պատիւ հայիս, / Նանրականօք յերակ (միշտ) խաբիս»։ Իսկ աշխարհիկ գրիչները պատուեցին գեղեցիկը ու գեղեցկուհին ստեղծողին, ու բառը իր կեանքի մէջ առաջին անգամ դարձաւ... քնարական։ Ահա սրտագրաւ փունջ մը. «Փառք ու պատիւ քո ստեղծողին... Նազլու, ո՞ր մայր է զքեզ բերեր», Խեւ Կաֆացի, «Փառք ու պատիւ ասեմ ես քո արարչին», Քոսայ Երէց, «Ա՜յ իմ մարգրտ» շարոց, ոսկեթել ծածկոցդ ի վերայ, / Զքո հայրն պատիւ ձենեմ, քեզ ինձի կ՛ուզեմ՝ թէ կու տայ», Նահապետ Քուչակ, «Փառք եւ պատիւ եւ գոհութիւն. / Ա՚յ լից ու տուց, ա՚յ լից ու տուր / Զանուշ գինին անապական», Աստուածատուր, «Ամենայն արարածոց / Փառք եւ պատիւ ես դու, Ստըմպոլ», Առաքել Բաղիշեցի, «Չար թշնամին թող վերանայ, / Պատիւ հայոցս մեծանայ», Մարտիրոս Խարասարցի։
«Պատիւ» բառը պատիւ բերաւ նաեւ հայկական գրատպութեան։ Սկսելով 1802 թուականէն, ան յաճախ յայտնուեցաւ որպէս գիրքի տիտղոս. «Համառօտ կրթութիւն վասն մանկանց՝ ի պատիւ օրհնաբանեալ Կուսին», «Ներբողեան ի պատիւ Ս. Հոգւոյն», «Ի պատիւ անարատ յղութեան», «Ներբող ի պատիւ անուան Ամենօրհնեալ Կուսին Մարիամու», «Ի պատիւ Հայ թատրոնի ութսունամեակին», «Ի պատիւ հայ գրոց գիւտի 1500-ամեակին եւ տպագրութեան 400-ամեակին», «Յոբելինական նուագահանդէս ի պատիւ Ա. Շահ-Մուրատեանի»։ Հետաքրքրական են նաեւ հնատիպ երկարաշունչ խորագիրներու մէջ գործածուած արտայայտութիւնները. «Ի պատիւ ազգիս Հայոց», «Ի պատիւ վսեմափառութեան...», «Ի պատիւ կառուցուելիք...»։ Բառը նաեւ բեմական յայտնի գործի անուն դարձաւ։ 1904 թուականին Շիրվանզատէի կողմէ գրի առնուած եւ նոյն տարի հայաշատ Բաքու քաղաքի թատերասէր ժողովուրդին համար բեմադրուած «Պատուի համար» թատերախաղն էր ան։ 1905-ին, Պոլսոյ մէջ Պէրպէրեան վարժարանի հիմնադիր-տնօրէն Ռեթէոս Պէրպէրեանը ամավերջի հանդէսին իր ընթացաւարտներուն տուաւ հետեւեալ պատգամը. «Հաւատարիմ մնալու համար Պատուոյն, որպէսզի ո՛չ մէկու մ՛առջեւ ամօթով կարմրի, ո՛չ մէկու մ՛առջեւ ստիպուի իր ճակատը խոնարհել ակնկոր- ահա՛ պատուաւոր մարդը... Անգամ մ՛իր պատիւը կորուսանելէ յետոյ՝ ո՜րքան դժուարին է վերստանալ զայն... Բուն պատիւը, ճշմարիտ պատիւը չի կրնար երբեք հաշտ ըլլալ այնպիսի արարքներու հետ զորս կը դատապարտէ բարոյականը»։
Իսկ վերջապէս ձեզի ներկայացնեմ Հայաստանի Հանրապետութեան «Զինուած ոյժերու սպայի պատուի կանոնները հաստատելու մասին» օրէնքէն մէջբերում մը. «Հրամանատարը պէտք է մշտապէս դրական օրինակ ծառայի ենթակայ անձնակազմին, բարձրացնի վերջիններիս մէջ պատուի եւ զինուորական պարտքի գիտակցումը»։ Եւ այն զինծառայողին, որ արժանի է խրախուսանքի, անունը, հօր անունը ու մականունը կը գրեն զօրամասի «Պատուոյ գիրք»ի մէջ։ Փառք ու պատիւ հայ զինուորին։
