Արժանի ենք պատիժի
Հիմա հասկցայ… Մենք էինք յանցաւոր… Մենք էինք պատիժի արժանի, երբ հայու գլխուն եկաւ սղութիւն, սով, կրակ ու մահ: Մենք էինք յանցաւոր, երբ հայու վրայ շարժեցաւ ապստամբ Ճէլալին, Թաթարը եւ Կարմիր Գլուխը եւ անոնք հայոց բնաշխարհին բերին պատիժ ու պատուհաս: Այս բոլորը, յարգելի ընթերցող, սարսափով տեսայ երբ պատմութեան խոր բանտէն դուրս հանեցի մեր մատենագիրներու վկայութիւնները, վշտահար սիրտով կարդացի Եդեսիոյ, Կաֆայի, Երզնկայի ողբերը, Զոհրապի նամակները, Յակոբ Թոխաթցիի տաղերը…: Իսկ երբ արհաւիրքի օրերը անցան եւ եկաւ սէրը, հայը դեռ չգտաւ հանգիստ: Զարմանալի… Սէրն ալ էր պատիժ, - ըսաւ Յովսէփ Սեբաստացին: Այդ աստուածային շնորհը, մտածեց աշուղը, թէ՛ երջանկութիւն է եւ թէ՝ կրակ ու վիշտ: Այսօր, յարգելի ընթերցող, դեռ յանցանք մը չգործած ըլլալու խաղաղութեամբ կարդանք «պատիժ» բառի հայկական միջնադարեան պատմութիւնը, հասկնանք հայ ազգի պատմական յանցանքները, որպէսզի այլեւս չկրկնենք զանոնք: Իսկ ես, կը յուսամ, որ այս աշխատանքը ինծի համար չըլլար տաժանակիր պատիժ ու ես կը հասնիմ անոր յաջող աւարտին:
Բազմապատիժ բերանս
Ոսկեդարուն հայը ծանօթ էր պատիժին եւ անոր այլ եւ այլ տեսակներուն: Բաւականին զարգացած բառամթերք ալ ունէինք: Ահա քանի մը օրինակ. «Պատիժ մահուան», Եղիշէ, «Ժպրհութեան ատիժ», Բիւզանդ, «Վրէժխնդրութեան պատիժ», Թովմա, «Պատժոց արժանի», Լաստիվերցի: Այդ օրերուն մենք արդէն ունէինք «ծովապատիժ», «կիսապատիժ», «բիւրապատիժ», «բազմապատիժ», «սաստկապատիժ» եւ «Աստուածապատիժ» բառերը: Դուք այժմ կը մտածէք, թէ ո՞վ հնարեց կամ գործածեց «ծովապատիժ» ընտիր բառը: Ագաթանգեղոսը՝ իր Պատմութեան մէջ. «Հեղեղասաստ ծովապատիժ»: Իսկ բազմաթիւ պատիժներու արժանի հեղինակ մը մեզի բացատրեց, թէ ինչո՛ւ Աստուծոյ առջեւ պիտի մնար լուռ. «Զիա՞րդ կարացից բանալ զբերանս բազմապատիժ առաջի ահաւորիդ Աստուծոյ»:
Պատիժ անմաքրութեանս
Գրիգոր Նարեկացին իր մատեանին մէջ ըսաւ, թէ ինքը բազմամեղք մարդ մըն է, ուստի արժանի է հաւասարաչափ պատիժի: Սուրբը իր խուցի մենակութեան մէջ մեզի համար գրի առաւ ինքնանկարագրութիւններ. «Ես` մեղաւոր եւ կրկին պատժաւոր», «Ես՝ յաւէտ ամենապատիժ», «Պատիժ անմաքրութեանս», «Իմ պատիժ միշտ յիշատակել», ապա աղաչեց. «Մի՛ դատապարտեր զպատժեալս»: Այդ խօսքերը աղօթք էին իր հոգիի համար, իր ազգի համար, աշխարհի համար: Միջնադարուն մեր լեզուն տիրացաւ մէկ այլ արտայայտութեան՝ «Երկնային պատիժ»:
Պատիժ ու կրակ
Նկատեցի, թէ մեր մայրենիի մէջ «պատիժ» բառին յաճախ կը հետեւի վեց բայ. կրել, մեղմացնել, ներել, խուսափիլ, սահմանել եւ ամրագրել: Եթէ «պատիժ» բառը միացնէք «Աստուած» բառի հետ ապա դուք կ’ունենաք նզովք եւ անէծք՝ «Պատիժ Աստուծոյ»: Եթէ «պատիժ» բառը գործածէք «պատուհատ» բառի հետ ձեզի պէտք է համբերութիւն, քանզի «Պատիժ ու պատուհաս» կամ երբեմն ալ «Պատիժ ու կրակ» կոչուածը «խիստ չար երեխայ» է: Իսկ դուք եթէ ունիք զանազան յանցագործութիւններ կատարած քանի մը հարիւր մարդ՝ անոցնմէ ձերբազատուելու համար զանոնք ռազմաճակատ ուղարկեցէք որպէս պատիժ: Այդ մէկն ալ ունի իր անունը՝ «Պատժական զօրամաս»:
Բադիժեցինք կաթ թափողը
Եթէ երեխան կաթը թափէ՝ կը ստանայ «պատիժ»: Խարբերդի մէջ, յարգելի ընթերցող, այդպէս չէր: Խարբերդցի փոքրիկ աղջիկը կաթը եթէ թափէր՝ կը ստանար «բադիժ»: Վանեցի եւ Կարնեցի աղջիկները կը ստանային «պատիճ»: Ալաշկերտի եւ Մշոյ մէջ աշակերտը ծուլութիւն եթէ ընէր կը ստանար՝ «պադիճ»: Ակնայ մէջ երբ փոքրիկ Ատոմը կամ Միսաքը չարութիւն ընէին՝ կը ստանային «բադինջ»: Այժմ երթանք Ատանա: Քաղաքի մէջ եթէ լսէք «պատիժ» բառը, մի սարսափիք, սխալ բան մը չէք ըրած, տեղացիները պարզապէս տեսած են տգեղ եւ տձեւ մարդ: Ատանայի թրքախօս հայերու սովորութիւնն էր ասիկա:
Մազերս պատժուեցան
Սուրբ Սարգիսի օրերուն, ես ձեզի կը խրատեմ տիկնայք եւ պարոնայք, լուացք մի՛ ընէք, ճախարակ մի՛ մանէք, գործ մի՛ ունենաք բուրդի եւ մազի հետ: Լուրջ եմ: Բացատրեմ՝ ինչո՛ւ: Ըստ Սուրբ Սարգիսի տօնին հետ պահպանուած ժողովրդական սովորութեան, եթէ առաջաւորաց պահքի օրերուն այդ արգելքները չհետեւիք, կամ մազ լուաք՝ Ս. Սարգիսին ձիու ոտքերուն թնճուկ կը փաթթուի եւ իբրեւ պատիժ` ձեր մազերը կը թափին:
Լոլիկները պատժեցին
Գիշերային խաղաղ ժամ: Դիտեցինք հայրենի լուրերը: Մերթ զարմանալով, մերթ ափսոսալով գաղափար մը կազմեցինք, թէ մեր փոքրիկ հանրապետութեան մէջ պատժելի ի՛նչ արարքներ կ’արժանանան լուր դառնալու: Լուրերէն մէկը կը վերաբերէր զօրակոչի տարիքին հասած հայորդիներուն. «Ինչ պատիժ է սպասւում զօրահաւաքից խուսափողներին»: Մէկ այլ լուր զգուշացուց. վա՜յ անոր որ կը համարձակի ծառ մը կտրել. «Խիստ պատիժ՝ անտառային ապօրինի ծառահատումների համար»: Երրորդը անհաւատալի թուաց. «Հայաստանում կաշառք ստանալը անպատժելի եւ խրախուսելի արարք է»: Չորրորդը վստահեցուց բոլորիս, թէ՝ «Հայաստանում անպատժելի մարդիկ չկան»: Իսկ աւարտին տեսանք հսկայ երկիր մը, որուն արտաքին քաղաքականութիւնն է լոլիկներով խաղալ. «Ռուսական «պատիժ»՝ Լարսում. «լոլիկային առճակատում»»:
Պատիժ չէ… խրատ է
Լատինները արտայայտութիւն մը ունէին. «Nulla poena sine lege», այսինքն՝ չկայ պատիժ առանց օրէնքի: Իրաւական սկզբունք: Աւաղ, պատմութիւնը ցոյց տուաւ, թէ հայկական բնաշխարհը պատիժներ կրեց… օրէնքի չգոյութեան պատճառով: Ազգի-ազգի (միջնադարեան արտայայտութիւն՝ տեսակ-տեսակ) էին այդ պատիժները. հուր, սուր, սով…: Ո՞վ էր յանցաւորը: Բնութի՞ւնը: Ասպատակո՞ղը: Ապստա՞մբը: Ո՛չ մէկը: Մենք էինք յանցաւոր: Չէ՞ք հաւատար: Ձեզ կը հրաւիրեմ ընթերցել հայկական միջնադարեան տաղասացութեան վշտալի տողերը: Ահաւասիկ առաջինը. 1604 թուական: Ճէլալի կոչուած ապստամբները Եւդոկիա (Թոքաթ) քաղաքէն սկսելով հուրի եւ սուրի կու տան հայկական շէները: Այդ զարհուրելի կոտորածներու ականատես, տաղասաց, թարգմանիչ Յակոբ Թոխաթցին գրի կ’առնէ «Տաղ եւ Ողբանք ի վերայ Եւդոկիա Քաղաքին» երկը: Բանաստեղծը առաջին քառեակի մէջ իսկ կը բացատրէ այդ դառնագոյն մահերու պատճառը. «Պատիժ կրեաց Եւդոկիան / Վասն մեղաց ժողովրդեան»: Ըստ Թոխաթցիի, «Աստուածային բարկութիւն» եկաւ, որովհետեւ հայը չեղաւ «մեղաց ի զատ», մենք չլսեցինք խրատները: Նոյն օրերուն գրի առնուեցաւ մէկ այլ ողբ՝ «Վասն շարժման Կարմիր Գլխոյն, որ եկեալ այրեաց եւ աւերեաց զհայոց աշխարհս մինչեւ Եզնկան» խորագրեալ տաղը: Ի՞նչու ոտքի ելան «Ղզլպաշ» կոչուած ջարդարարները: Ո՞վ արձակեց զանոնք մեր վրայ: Դարձեալ մենք էինք յանցաւորը. «Մեր ազգի իրիցաներն (մեծերը) հանապազ զիրար կու նենգեն, / Անարժան պատարագօք աշխարհիս պատիժ կու բերեն»: Վրթանէս Սռնկեցի բանաստեղծը մեզի պատմեց հայաշատ Կաֆա քաղաքի ողբերգական օրերը՝ «Ի վերայ Կաֆայու սղութեան» անուն տաղի մէջ: Սռնկեցին ըսաւ. «Այնպէս սաստիկ սով եղաւ, / Որ սովուն բազումք սատկէին»: Պատճա՞ռն այդ համատարած մահերու: Մեր մեղքերը: Լսենք բանաստեղծը. «Եղբայրք, ձեզ յայտնի լինի, / Որ Աստուած մեզ չար չի կամի, / Ինչ որ պատուհաս լինի, / Մեր մեղաց չարէն կու լինի»: Երկի աւարտին տաղասացը նաեւ ըսաւ, թէ Աստուածային պատիժը իրականութեան մէջ հայրական խրատ մըն է. «Աստուած մեզ խրատ կու տայ, / Թէպէտ մեզ պատիժ կ’երեւի»:
Պատիժը Տիգրանակերտի մէջ
Հալէպ, 2/15 յուլիս, 1915 հինգշաբթի ցորեկ: Աքսորեալ պարոն Գրիգոր Զոհրապը իր տիկնոջ կը գրէ վերջին նամակը… Օրէնքի մարդը պատիժի պիտի ենթարկուէր. «Քլարա, Սիրական, մէկ հատիկ, հոգիս, կեանքս…, Տիարպէքիրէն եւ ուրիշ տեղերէ առնուած լուրերը աղէկ չեն. յետոյ շատ խիստ պատիժներ տրուելու եւ գործադրուելու լուրերն ալ կ՚առնենք կոր. Տիարպէքիրի մէջ ալ ի՞նչ պիտի պատահի, Աստուած գիտէ»: Ապա մտաբերեցի Արծրուն Պեպանեանի «Պապ Թագաւոր կամ մայրամուտից առաջ» վէպը, յիշեցի ցնցիչ տող մը անկէ, եւ հասկցայ, թէ ինչու մե՛նք էինք միշտ պատիժ կրողը. «Արհաւիրքները գալիս են որպէս պատիժ անմիաբանութեանը»: Այժմ ես հարկ կը համարեմ, յարգելի ընթերցող, ձեզի ներկայացնել իր խորագրին մէջ «պատիժ» բառը պարունակող հայկական առաջին գիրքը. «Պատժական օրինագիրք Օսմանեան տէրութեան: Հաստատեալ կայսերական հրովարտակաւ: (Ի 28 զիլհիճճէ 1274 (25 յուլիս 1858), Կ. Պօլիս: Ի տպարանի Մասիս լրագրոյ, 1865»:
Սիրոյ պատիժը
Հայ միջնադարեան տաղասացներ Կոստանդին Երզնկացին, Յովհաննէս Թլկուրանցին, Գրիգորիս Աղթամարցին, Նաղաշ Յովնաթանը, Սայաթ-Նովան եւ ուրիշներու համար սէրը աստուածային շնորհ էր, բայց միեւնոյն ժամանակ՝ պատիժ: Մի՛ զարմնաք: Սէրը, - մտածեցին այդ սիրավառ այրերը, - թէ՛ երջանկութիւն կը պարգեւէ, եւ թէ՝ վիշտ: Ան ցանկալի կրակ մըն է՝ պատիժ մը, որ մեզ ընդմիշտ կը հիւծէ: Տաղասաց Յովսէփ Սեբաստացին ալ արժանացած էր սիրոյ պատիժին: Ան բացատրեց, թէ բազմաթիւ սիրախտաւոր տղաներ յիմարացան այդ դաժան պատիժի պատճառով: Այդ ախտը դեղ ալ չունի, - ըաւ Սեբաստացին. «Ի՛նչ բժիշկ կան, աշխարհքո՛ւմն՝ դժուար սէրի դեղն իմանան»: Բանաստեղծը ըսաւ նաեւ, թէ երկու տեսակ սէր կայ. հոգեւոր եւ մարմնաւոր: Առաջինը գովելի է, երկրո՛րդը պատժելի: Սեբաստացիի քառեակով ձեզի հրաժեշտ տալէ առաջ կը մաղթեմ, որ դուք յաճախ դատապարտուիք սիրոյ ծանր պատիժով, հոգ չէ, թէ ան հիւծող է եւ կիզիչ.
Յովսէփն ասաց երկու սէր կայ,
Մարդ միտք անէ ո՞րն է գոված,
Մարմնոյ սէրից պատիժ կ՚առնէ,
Սէրը հոգեւորն է գոված:
