(Մեր երբեմնի սովետական եղբայրների մասին)
Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ ես կորցրեցի ոչ միայն երեւանեան իմ ընկեր-ընկերուհիներին, որոնց ճանաչում էի մանկութիւնից կամ ուսանողական տարիներից, այլ կորցրեցի նաեւ Խորհրդային Միութեան միւս հանրապետութիւններում բնակուող մտերիմներիս. Մոսկուայում (Ռուսաստան), Օդեսայում (Ուքրաինա), Ռիգայում (Լեթոնիա)…
Այնպէս ստացուեց, որ 2016-ին մենք, հայաստանցիներս, գտանք միմեանց Facebook –ով, որի տարածքում հեռուն սաստիկ մօտիկ է դառնում. նրանք 90-ականներից ի վեր բնակութիւն էին հաստատել Իսպանիայում, ԱՄՆ-ում, Ռուսաստանում եւ այլուր։ Մեր ուրախութեանը չափ չկար, քանզի վերագտած բարեկամութիւնը գանձերի գանձն է։ Նոյնքան մեծ էր ուրախութիւնը, երբ վերագտանք միմեանց ես եւ իմ Լեթոնիայի բարեկամները, որոնք պատկանում էին երաժշտական, գրական եւ կերպարուեստի շրջանակներին։ Մի բան ինձ չափազանց զարմացրեց. ո՛չ ոք իմ Ռիգայի ընկերներից չէր լքել Ռիգան։ Նրանք բոլորն էլ մնացել էին այնտեղ, ուր ես նրանց թողել էի 25 տարի առաջ։ Ճիշդ է, երիտասարդներից շատերը չւում են ուրիշ երկրներ, բայց դա երիտասարդութեան առաքելութիւնն է՝ լքել բնօրրանը յանուն կրթութեան, աշխարհի եւ ինքնաճանաչման։
Ի տարբերութիւն Հայաստանի Լեթոնիան չէր տեսել երկրաշարժ, պատերազմ, շրջափակում, ընդհակառակը, Լիթուանիայի եւ Էսթոնիայի հետ մէկտեղ 2000-ականներին մտաւ Եւրոմիութիւն եւ իրականացուեց ամէն նախկին սովետական քաղաքացու երազանքը, որն էր. ազատ տեղաշարժը, իսկ մենք, հայաստանցիներս, զրկուեցինք ազատ մուտքից Մերձ Պալթեան երկրներ, քանզի նրանք մտան շենկենեան գօտի։
1945-ին հաստատուել էր Լաթուիական Սովետական հանրապետութեան (այսինքն Լեթոնիայի) օրհներգը, որտեղ երգւում էր Սովետական Մեծ Տէրութեանը հաւատարիմ լինելու մասին. «արիւնը, եթէ պէտք լինի, կը թափենք նրա համար»։ Ընդամէնը 50 տարի գտնուեց Լեթոնիան (կամ Լաթուիան) Սովետական Միութեան կազմում։ Նա 1940-ին մտաւ ԽՍՀՄ եւ 1990-ին դուրս եկաւ ԽՍՀՄ–ի կազմից, եւ իսկոյն սովետական օրհներգը արգելուեց, իսկ այդ 50 տարիները մտան իրենց պատմութեան մէջ որպէս սովետական բռնագրաւում, որի վնասը գնահատուեց 185 euro։ Կրկին վերականգնուեց իրենց նախկին օրհներգը, գրուած դեռեւս 1873-ին եւ հաստատուած 1920-ին.
«Աստուած, օրհնի Լեթոնիան, որտեղ ծաղկում են Լեթոնիայի դուստրերը, երգում են Լեթոնիայի որդիները եւ թոյլ տուր մեզ պարել երջանկութիւնից…»
Ահա այսպէս, եւ ոչ մի արիւն թափել հարկաւոր չի։
Թէ ինչ փոփոխութիւններ տեղի ունեցան Լեթոնիայի կեանքում եւրոպականացման առիթով, այդ մասին ես խնդրեցի հակիրճ պատմել Ռաֆֆի Խառաջանեանին, ամենաճանաչուած հայազգի դաշնակահարի, որը երկար տարիներ համերգներ էր տալիս Նորա Նովիկի հետ դաշնամուրային դուետում։ Ռաֆֆի Խառաջանեանը Լաթուիական ակադեմիայի փրոֆէսոր է, հասարակական գործիչ, նրա շուրջ է համախմբուած հայ համայնքը եւ նա միշտ գլխաւորում է զանազան մշակութային ձեռնարկներ… Վերջապէս, Ռաֆֆին հոյակապ, անկեղծ զրուցակից է։ Ահա նրա դիտարկումները.
«ԵՄ-ը հնարաւորութիւն ընձեռնեց բերել երկիրը եւրոպական տեսքի. ընդլայնեց տեղեկատուական դաշտը, բացեց սահմանները, դրա հետ մէկտեղ մարդկանց հնարաւորութիւն տուեց կեղտ լեցնել իրար վրայ եւ վէճերը տեղափոխել դատարան։ Իսկ ընդհանրապէս ամէն մուծուած որպէս տուրք euro-ի դիմաց Լեթոնիան յետ էր ստանում…4 euro։ Ամէնքն ուզում են ապրել աւելի լաւ, աւելի հարուստ. Մէկ տուն ունենալը քիչ է, աւելի լաւ է երեք տան մէջ ապրել։ 5 ինքնաշարժ ունենալը մէկից աւելի լաւ է եւ այլն։ Ազատութիւն եւ ժողովրդավարութիւն եւ դա նշանակում է սեւամորթների հանդէպ հանդուրժողականութիւն, միասեռական ամուսնութիւնների քարոզչութիւն, բուժքոյրերի բացակայութիւն, դեղամիջոցների սղութիւն։ Արժեհամակա՞րգ։ Պատասխանատուութիւն արտասանած բառերի համա՞ր։ Թափանցիկութի՞ւն։ Ասել, ինչ ուզում ես, եթէ համարում ես, որ ճիշդ ես։ Այո՛։ Սակայն բնակչութեան բարօրութեան համար հոգս տանելը շատ յարաբերական է, որովհետեւ թոշակառուները անօթիութիւնից կերակուր են փնտռում աղբ արկղների մէջ։ Բայց որոշների թոշակը հասնում է 10.000 euro-ի։ Արուեստի մէջ միջակութիւնն է հաստատուել։ Սակայն ծաղկում է եւրոպականութիւնը եւ դա վատ չի։ Սննդի վերահսկողութիւն կայ, որը հասնում է ապուշութեան աստիճանի. վարունգները պիտի լինեն միայն ուղիղ։ Թմրամոլներ ունեցանք… Չափազանց շատ մաքուր եւ համեղ ուտելիքներ կան քաֆեներում, ինչի պատճառով տանտիկինները ճաշ եփելուց հրաժարւում են…»։
Դեռ շատ բաներ պատմեց, եւ նոյնիսկ թերութիւնները հաշուի առնելով՝ տեսնում ես, թէ ի՛նչ ազատ սկսեցին շնչել մեր երբեմնի սովետական եղբայրները։
