Անցեալ շաբաթ, յարգելի ընթերցող, իրենց ամառնային արձակուրդէն վերադարձողներու, հայրենիքի մէջ դէպի երկինք աղաւնիներ արձակող նորապսակ ամոլներու, Վարդավառին հերարձակ աղջիկներու վրայ դոյլ-դոյլ պաղ ջուր արձակող չարաճճի մանչուկներու ներշնչունով համարձակութիւնը ունեցեր էի «արձակ» բառի ընդարձակ պատմութիւնը այս էջի վրայ ամփոփելու ու անոր գրական շողարձակումները ձեզի ներկայացնելու։ Տեսեր էինք, թէ այս համեստ բառը քանի մը անգամ ծլարձակում ունեցեր էր։ Ոսկեդարուն ան մեզի շնորհած էր բազմաթիւ ածականներ եւ արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «արձակահեր», «արձակ դաշտ» եւ «արձակ լեզու»։ Միջնադարուն վանական հայրեր գրեր էին բազմաթիւ աղօթք-բանաստեղծութիւններ ու աղաչեր Աստուծոյ, որպէսզի արձակուին իրենց մեղքերը։ Իսկ ժողովրդական եւ աշուղական երգերու մէջ՝ երանի արձակ ըլլար, - համարձակ ու չարաճճի երազ - , սիրուհիի շապիկին առաջին կամ երկրորդ կոճակը։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, վայելենք 19-րդ եւ 20-րդ դարերու «արձակ»ը ու տեսնենք, թէ ան ազատօրէն տեղաւորուեր է հայրենիք ու սէր բուրող քերթուածներու մէջ։
1850-ականներուն, երբ հայու քաղաքական հորիզոնը սահմանափակ էր, լուսարձակ ու յեղափոխական բանաստեղծ Միքայէլ Նալբանդեանը դեռ մանկութեան օրերուն կ’երազէր իր «բազուկները արձակել» ազատութեան։ «Ազատն Աստուած» քերթուածի մէջ բանաստեղծը կը պատմէ այն հրաշքը որ տեղի ունեցաւ իր մանկութեան տարիներուն. «Թոթով լեզուիս մինչ կապերը արձակուեցան, բացուեցան… Ազատութի՜ւն դուրս թռաւ / Իմ մանկական բերանից»։ Մինչեւ Նալբանդեանի օրերը ի՞նչ էր հայու, մանաւանդ հայ կնոջ, եւ «արձակ» բառի փոխյարաբերութիւնը։ Այս հարցումին լաւագոյն պատասխանը վիպագիր Րաֆֆին տուաւ «Գեղջկուհին» աշխատասիրութեան մէջ, ուր հեղինակը կը նկարագրէ գիւղացի կինը, գլխաւորապէս Կովկասի հայ ազգաբնակութիւնը։ Ահա հայկական կենցաղի վերաբերեալ քանի մը նշում. «Սեռական խտրութիւնները, սկսեալ մանկութիւնից, սովորեցնում են փոքրիկ աղջիկներին տղաների մօտ արձակ չլինել», «Կանանց մօտ (ուսուցչուհի) գիւղացի աղջիկներն աւելի լաւ են սովորում եւ աւելի ազատ են զգում իրանց, մինչդեռ տղամարդերի մօտ սեղմուած են եւ անհամարձակ», «Աղջիկը կամ միշտ տանն է լինում, կամ եթէ թոյլ են տալիս դուրս գալ, նա առանց հսկողութեան չէ։ Այսպիսի պայմաններում, հասկանալի է, որ նա միջոց չի ունենայ տղաների հետ արձակ յարաբերութիւններ ունենալ», «Գիւղերում կինն այնքան սեղմուած է, որ ոչինչ ծածուկ չէ մնում։ Կնոջ մի համարձակ նայուածքը, մի բառը օտար տղամարդի հետ, իսկոյն բամբասանքի առարկայ է դառնում»։ Ահա կը հասկնանք, թէ Նալբանդեանի ժամանակ ինչ նորութիւն (եւ համարձակութիւն) էր «արձակ» բառը գործածել ու երազել ազատութիւնը։ Յաջորդ տասնամեակներուն «արձակ» բառը յուզական երեւոյթ ստացաւ ու զարդարեց քնարերգակ բանաստեղծներու ստեղծագործութիւնները։
Ալեքսանդր Մելիքը 1917 թուականին Պօսթընի մէջ լոյս տեսած «Խորտակուած երկինքներ» վէպի մէջ գրի առաւ պատկերալից արտայայտութիւն մը. «Մեհեանի լուսարձակ կոթողներ»։ Արձակ բանաստեղծութիւններով Յովհաննէս Թումանեանի ուշադրութեան արժանացած Սեյրին (Աւետիք Գուլոյեան, 1880-1920) «Ծիլ ու ծաղիկ» ժողովածուի մէջ նկարագրեց հիասքանչ բնապատկեր մը. «Շուտով հողմը թեւարձակ կը խոյանայ ծառերի միջով, դաշտերի վրայ, կ’ալեկոծէ նիրհը հողի»։ Տրապիզոնցի հօր եւ Օրտուցի մօր զաւակ Միսաք Քանսուզեանը «Ձայն Համշենական» թերթի մէջ լոյս տեսած «Դու արարիչ բրուտագործ» քերթուածի մէջ երկխօսութիւն ունեցաւ Աստուծոյ հետ ու ըսաւ. «Դու արարիչ բրուտագործ / Իսկ ես կաւը ամանի, / Դու ծփացող ցորենի արտ / Իսկ ես որոմ ծլարձակ»։
«Արձակ» բառը իգական պատկեր ունի հայկական քնարերգութեան մէջ։ Ան յաճախ կը յիշուի կոյսի, լալկան կնոջ կամ չարաճճի աղջիկի հետ։ Պետրոս Դուրեանը նկարագրեց կոյս մը. «Գիսաստղի պէս հերարձակ»։ Միսաք Մեծարենցի համար իգականացած հովն էր ան. «Պատուհանս մատնահարեց ու անցաւ, / Հովն հերարձակ աշունին. Չարաճճի ինչպէս աղջիկ մը»։ Վարուժանի համար սիրահար զոյգ մը յիշեցնող երկու բարտի էր ան, որոնք կը բզզային լուսնակին տակ. «Մրրիկներուն մէջ հերարձակ / Գրկուած, խո՜ր, կը հեծեծեն»։ Իսկ «Հարճը» բանաստեղծութեան մէջ տխուր վերջաբան դարձաւ ան, երբ «մահարձակ» նետ մը օդը ճեղքելով հարուածեց Նազենիկին, ապա «… Հարճը յանկարծ արձակեց ճիչ մը տրտում»։ Տէրեանը մթնշաղի ժամերուն չէր կրնար իրականութիւնը զանազանել անուրջէն, երբ սեւամազ գեղեցկուհիի տեսիլքը կ՚այլայլէր իր հոգին. «Արդեօք դո՞ւ ես գիշերի պէս հերարձակ, / Գիշերի պէս խորհրդաւոր, դիւթական»։ Իսկ օր մը իրիկնաժամուն, ինչպէս մութի քնքոյշ թեւ, կարծեց, թէ ուրու մը անցաւ իր քովիկէն. «Մի ուրու անցաւ, մի գունատ աղջիկ ճերմակ շորերով… / Արձակ դաշտերի ամայութեան մէջ նա մեղմ շշնջաց»։ Աւետիք Իսահակեանը փափաքեցաւ որ չորս դին ուռիներով շրջապատուած ըլլայ. «Ուռիներն՝ մազերն արձակ, / Վրաս ընկնին, անոյշ լան»։ Յովհաննէս Շիրազը նկարագրեց Սեւանայ լիճի տեսքը. «Մազերն արձակ ու գեղանի՛ / Նստած հարսի կը նմանի»։ Ըստ Վազգէն Շուշանեանի դալար գեղեցկութիւնը նման էր գարնան ծլարձակումի. «Դուն աղջիկ մըն ես, սպիտակ հագած ու ծլարձակ, ինչպէս նորածաղկ նշենի մը՝ գարնան» («Սիրոյ Եւ Արկածի Տղաքը»)։
«Արձակ» բառը հայու ճերմակ ու մաքուր երազներու արտայայտութիւնն է։ Հայը, որ դեռ չունի արձակ սահմաններ, ոչ ալ արձակ ճանապարհներ, կը սիրէ արձակ բանաստեղծութիւններ գրել, կը փափաքի որ հերարձակ ուռիներ ողբան իր մահուան օրը, կ՚երազէ որ ժպտարձակ կոյս մը իր գլուխը դնէ մեղմիկ իր հիւանդ կուրծքի վրայ։ Բոլոր ալ գեղեցիկ երազներ են, քնարերգակ տղաներու յօրինած քնքշալար տողիկներ։ Սակայն ես այժմ կ՚առաջարկեմ որ բոլորս պահ մը հրաժեշտ տանք այդ բոլորին ու մտաբերենք այն հայորդիները, որոնք հայրենիքի սահմանին միւս կողմը գերեկալուած՝ կը սպասեն որ այլեւս ազատ արձակուին ու տուն վերադառնան։
Այսօր ձեզի հրաժեշտ կու տամ «Լաւ Էլի» խումբի երաժիշտ Մհեր Մանուկեանի հեղինակած «Արեւին, Արեւին» երգով, որ երկար ժամանակէ ի վեր հայ երգի սիրահարներուն քիմքերը կ՚օծէ։
Արեւին, արեւին երգեցիր
Հերարձակ լուսնի գրկում
Լուսազգեստ մի երազ ինձ երազեցիր՝
Կաթնարծաթն իմ ճերմակ ու մաքուր…
