Առաջին արատը
Ե՞րբ արատաւորուեցաւ մեր քաղցրիկ լեզուն։ Անվայելուչ ախտեր ե՞րբ պատեցան, պղտորեցին, պղծեցին մեր աչքը, հայեացքը, քաղաքական կեանքը, եւ մեր՝ մայր աթոռը (Քաւ լիցի, համեստս իրաւասու չեմ այդպիտի դատողութիւն մը կատարելու, Ս. Էջմիածնի մասին այդ կարծիքը յայտներ է Բաբգէն եպս. Կիւլէսէրեանը։ Անոր մասին քիչ վերջ պիտի արտայայտուիմ) Իսկ այսօր, յարգելի ընթերցող, երբ հայը կը փորձէ իր նախկին արատներէն ձերբազատուիլ, որոշեցի մեր արատներու մասին խօսիլ, ի հարկ է գրական գետնի վրայ եւ համապատասխան ակնարկութիւններով, կասկած չունենալով, թէ «արատ» գոյականն է բոլորին արմատը։ Ուստի, այժմ, փարատենք պատմութեան մշուշը եւ խոստովանինք մեր թերութիւնները, վկայակոչելով անարատ տաղասացներն ու իմաստուն գրագէտները։
Աստուծոյ անարատ շունչը
Աստուածաշունչ մատեանը առատօրէն գործածեց «արատ» բառը եւ անոր ածանցաւորները, ինչպէս՝ արատաւոր, արատել, արատեալ, անարատ։ Սուրբ Գիրքի մէջ յիշուած անարատներն են՝ պատարագը, մարմինը, հայելին, կարմիր երինջը, խոյը, ոչխարը եւ գառնուկ մը։ Իսկ մարդը ինչպէ՞ս հաստատէ մաքուր անուն։ Շինել քաղա՞ք։ Ունենալ զաւա՞կ։ Գիրքը կ’ըսէ, կայ աւելի լաւը. «Եւ շինուած քաղաքաց զանուն քո հաստատեն։ Եւ քան զսոսա զերկոսին լաւ համարեալ է կին անարատ»,- անարատ կինը աւելի յարգի է քան Կոնստանդնուպոլիսն ու Աղեքսանդրիան։
Անարատ գիրկը
Ոսկեդարուն «արատ» բառը իր բազմաթիւ հոգեւոր ծալքերով հաստատուեցաւ հայոց մայրենիի մէջ։ Վանքերու մէջ, մագաղաթներու վրայ հոսած առատ թանաքով հայ մատենագիրները արձանագրեցին բազմաթիւ արտայայտութիւններ. «Որդիք արատոյ», «Արատ խեղութեան», «Արատ կաղութեան», «Արատաւ պղծեցին զմիտս»։ Նոյն օրերուն գոյութիւն ունէր «արատել» (վնասել, պղծել) բայը։ Այնուհետեւ յղացանք այլ բառեր. 7-րդ դարուն՝ «անարատուհի», 8-րդ դարուն՝ «արատաւոր», 12-րդ դարուն՝ «արատաւորութիւն» եւ հարստացաւ մեր գրականութիւնը։ Ահա քանի մը օրինակ. «Առ սեղանն մի՚ մատիցէ, զի արատաւոր է», «Այս է առաւելութիւն արատաւորութեան իւրեանց», «Զհայեցուածս արատեցի», «Մի՚ արատեսցի պաշտօնն»։ Իսկ «անարատուհի» ածակա՞նը։ Մի զարմանաք, շատ ընտիր բառ է ան, եթէ ըսեմ, թէ ան լոկ մէկ անգամ գործածուեցաւ հայկական մատենագրութեան մէջ։ Հեղինա՞կը. 7-րդ դարու հայ ճգնաւոր, մատենագիր, աստուածաբան, Կոմիտաս Ա. Աղցեցի կաթողիկոսի եղբորորդի, Արագածոտն գաւառի Ս. Աստուածածին վանքի վանահայր, Հայոց կաթողիկոսներ Յովհաննէս Գ. Օձնեցիի եւ Սահակ Գ. Ձորոփորեցիի ուսուցիչ՝ Թեոդորոս Քռթենաւորը՝ երբ գովաբանեց կոյս Մարիամը. «Ամենասուրբ Աստուածածին Կոյս անարատուհի»։ 10-րդ դարուն Գրիգոր Նարեկացին խոստովանեցաւ, թէ իր հոգին,- մարնինն էր մեղաւոր-, արատեցաւ. «Զանարատ հոգիս մարմնոյս փափկութեամբ յաւէտ վտտեցի»։ Իսկ սուրբի համար ո՞վ էր արժանի «անարատ» ածականին. Տիրամայրը. «Գերահրաշ եւ անարատ»։ Ներսէս Շնորհալիի համար Սրբուհի Հռիփսիմէն էր մէկ այլ անարատը. «Հարսն անմահ փեսային կոյս անարատ , ո՜վ սուրբ Հռիփսիմէ»։ Իսկ Սրբուհի Մարիամի համար Շնորհալին գրեց ընտիր փառաբանութիւններ. «Անարատ տաճար եւ առագաստ լուսոյ»։ 1281 թուականին Վանայ ծովու ափին, Արճիշ գաւառի Ասպիսընկայ վանքի մէջ գրի առած Աւետարանին մէջ «անարժան» եւ «անարհեստ» գրիչը աղաչեց. «Տէր, պահեսցէ անարատ իմ կամս»։ Քուչակ Վանեցիի «Գովասանութիւն Սուրբ Յովհաննիսի ասացեալ է, ընտիր եւ անոյշ եւ գեղեցիկ» բանաստեղծութեան մէջ նկարագրեց. «Բարձեր զՔրիստոս գիրկըդ անարատ, առիր ի Յորդանան մտար»։
Արատ աչօք մի՚ ակնարկէք
1500-ներուն «արատ» բառը աշխարհիկ, սիրային երգերու մէջ սկսաւ յայտնուիլ։ Յովհաննէս Կաֆացի տաղասացը «Վասն ուրախութեան մարդկան» տաղի մէջ ըսաւ, թէ ո՚վ որ անշնորհք նայուածք տայ իր «գեղեցիկ, հրեշտակատիպ, լուսատեսիլ, չքնաղագեղ, զարմանալի, պայծառ պատկեր» սիրածին՝ խաւարի անոր աչքը. «Թող աչքն այն խաւարասցի, որ առ քեզ արատ հայի»։ Արիստակէս Խարբերդցի տաղասացը խրատ մը տուաւ մեզի. «Արատ աչօք մի՛ ակնարկէք, / Զարտուղի մեղաց դուք կացէք, / Սուրբ սրտիւ զաստուած օրհնեցէք, / ԶՔրիստոս օգնական խնդրեցէք»։ Սուքիասը, որ «մեղքերու տիղմի մէջ թաւալած» մարդ էր, մեղմիկ խոստովանեցաւ. «Անվայելուչ արատ աչօք ես հայեցայ. / Մեղա՜յ, մեղա՜յ, բիւրապատիկ գլորեցայ»։ Մէկ այլ տաղասաց Պետրոս անուն՝ աղօթեց. «Եւ զհրամանն Տեառն անարատ պահեմ, / Մարիամ տիրամայր, լեր ինձ օգնական»։ Յարգելի ընթերցող, ըստ Երեւանի Պետական Համալսարանի հրատարակած մէկ յօդուածի, միջնադարու հայ առակագիրներու նպատակն էր «սուր քննադատութեան ենթարկել կեանքի արատաւոր կողմերն ու երեւոյթները»։ Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանի եարն էր անարատ. «Աչքերդ է զերդ ծով օվկիանու նման, / Կանթեղ է ի վառ ի քո ծաղկաստան, / Երեսդ արեգակ, լուսին ի լրման, / Պայծառ եւ անարատ. ե՛կ ի մեր պաղչան»։ Դար մը վերջ Սայաթ Նովան փառաբանեց իր եարը. «Խօսքիրըդ մալում իմ արի՝ անարատ, մաքուր իս»։
Պայծառ ու անարատ ջուրեր
Գեղապաշտ գրագէտներու գրիչով ինչե՜ր չկոչուեցան «արատաւոր» կամ «անարատ»։ Ահա 20-րդ դարու մեղաւորները եւ մաքրամաքուրները. «Միշտ բարձր դասի պատիւն անարատ, / Եւ ով զրկուած է այդ անգին գանձից, / Նա՛ է կեանքի մէջ ամենից աղքատ», Ալեքսանդր Ծատուրեան, «Առի զքեզ իր ձեռքէն, / Որ շուշա՜ն մ’է անարատ», Դանիէլ Վարուժան, «Մա՜հը, գերագոյն ազատարարս ու գերագոյն թշնամիս, որովհետեւ դողդոջ եւ արատաւոր հոգիս պիտի առաջնորդէ Վերին դատաստանին», Տիգրան Չէօքիւրեան, «Եւ քո անարատ զգայուն հոգին լինի ինձ աղբիւր վառ երջանկութեան», Յովհաննէս Յովհաննիսեան։ Իսկ Գեղամ բարսեղեանի «Շանթ» պատկերազարթ շաբաթաթերթի 19 Ապրիլ 1919-ի թիւի մէջ, «սփիւռքահայ գրականութեան մեծ տիկին» Զարուհի Գալէմքեարեանը ստորագրեց «Աւագ շաբթուան ներշնչումներ-Իմ վերապրած քոյրերուս» յօդուածը ու բացատրեց, թէ ո՛չ հեռաւոր անցեալի մէջ հայը ազգութեամբ նմանեցաւ Խաչեալին. «Փուշէ պսակ դրին քու գլխիդ եւ արիւն կաթեցաւ ճակտէդ. Եաթաղանէ անկողին փռեցին իմ ցեղիս եւ արիւնը կոհակ կոհակ հոսեցաւ անոր մարմինէն. Խաչդ արատաւորուեցաւ արիւնէն»։ Բայց, Գեղամ Բարսեղեանը իր ջինջ գրիչով եկաւ ու վերականգնեց հայու սրբութիւնները. «Տաղ առ Աղթամար։ Ըսէ՜, ըսէ՜, ով անգին ու վիրաւոր Աղթամար։ Երգէ քու ծիրանի հեռաւոր փառքդ։ Ահա պայծառ ու անարատ ջուրերդ… Ու դո՚ւն, որ ազնուական տրտմութիւնդ կ՛արձանացնես, Աղթամա՚ր, երգէ պահ մը քու բիւրեղացած փառքդ»։
Անարատ արտայայտութիւններ
Օր մը, ճշգրտօրէն 5 Յունիս 1847-ին Պոլսոյ մէջ «անարատ» ածականը միացաւ «յղութիւնէ գոյականին ու ծունդ առաւ «Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերու Միաբանութիւնը», որուն գլխաւոր նպատակն էր դաստիարակել հայ ազգը, մասնաւորապէս՝ աղքատ դասակարգի աղջիկ զաւակներ։ Իսկ 1868 թուականին մէկ այլ բախտաւոր ծնունդ ցնծացուց Պոլիսը, երբ գործել սկսաւ Անարատ Յղութիւն Վարժարանը, Պոլսոյ ամենահին աղջկանց վարժարաններէն մէկը, Սամաթիա ծովեզերեայ հնագոյն հայաբնակ թաղամասի մէջ։ «Անարատը» այսօր Հայաստանի՞ մէջ։ Բացատրեմ։ Երանելի երեւոյթ. ամէն գիւղ, ամէն համայնք այսօր հպարտութեամբ շուկայ կը հանէ իր «անարատ» կաթը, սերը, մեղրը եւ կարագը։
Մամուլի արատաւոր խօսքեր
Հայկական մամուլը կը շարունակէ խօսիլ մեր ազգային արատներու մասին։ Բազմաթիւ խորագիրներ նոր ու հին կը վկայեն անոր մասին. «Հայրենի պետութեան գաղափարը արատաւորուեցաւ», «Արատաւորուեցաւ նաեւ Հայաստանի անունը», «Սուրէն Պապիկեանը սպաներին յանձնարարել է անհանդուրժող լինել զօրքերում յայտնաբերուող արատաւոր երեւոյթների նկատմամբ», «Զիջենք, որ վերջանայ, փրկուենք» արատաւոր մտայնութիւնն ու մեր անելիքը», «Արատաւոր ենք մենք. Սօս Սարգսեան»։ Իսկ 50 տարի մը առաջ, եկեղեցական գործիչ, պատմաբան, բանասէր, խմբագիր, Երուսաղէմի միաբան, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ աթոռակից կաթողիկոս Բաբկէն Կիւլէսէրեանը, ի՚նչ դժուար էր լսել, ըսաւ, թէ 1441 թուականին «Էջմիածնի աթոռն ալ արատաւորուեցաւ»։
Սիւնեաց հողը անարատ է
Հայկական աշուղական արուեստի մէջ «անարատ» բառը նախ բոյն դրաւ Աշուղ Ճիւանիի «Ով սիրուն, սիրուն» երգի մէջ։ Դժուար չէ գուշակել, թէ ո՛վ էր աշուղի հպարտ անարատը. «Հոգիդ անարատ, տեսքդ գերազանց, / Մէկ հատ օրինակ, ո՜վ սիրուն, սիրուն։ / Վարք ու բարքով, սրտով անարատ»։ Հապա, Սիւնեաց սարերը… Անոնք քի՞չ անարատ են։ Լսենք Քաջարան համայնքի ղեկավարի խօսքերը. «Սիւնեաց անարատ հողում չարի սերմը բուն չի դնի»։ Իսկ, ո՞վ էր այդ մաքուր միտքերու հեղինակը… Այսօր, յարգելի ընթերցող ձեզի հրաժեշտ տամ, ճիշդ գուշակեցիք, Գուսան Աշոտի «Սիւնեաց Սարեր» երգով։ Մինչեւ մեր յաջորդ հանդիպունը վայելեցէք անարատ սէրը, ինչպէս նաեւ մեղրը եւ կարագը։
Սիւնեաց հողը անարատ է,
Չարի սերմը բուն չի դնի, անարմատ է.
Մարդն արծիւ է, լեռնածին է, հրահատ է,
Հազար հողմեր ձեզ չեն մաշել,
Սիւնեաց սարեր,
Ինձ մօր նման ձեր գիրկն առէք,
Սիւնեաց սարեր։
