Անդրադարձ «Ուասաֆիրի» եռամսեայ պարբերագիրքին «Armenia(n)s: Elevation» թիւին,- լեզու եւ մշակոյթ

ԱՐԱԶ ԳՈՃԱՅԵԱՆ

Աշխարհահռչակ գրական «Ուասաֆիրի» եռամսեայ պարբերագիրքին 2024 թուականի վերջին թիւը ուշագրաւ էր մեզի համար, քանի որ նուիրուած էր հայ գրականութեան։ Այս աննախադէպ հատորը, որ կը կրէ «Armenia(n)s: Elevation» (Հայ(եր)աստան՝ բարձրացում) խորագիրը , արեւմտահայերէն, արեւելահայերէն եւ այլ լեզուներով գրողներու յատկացուած է։ Համաշխարհային հռչակ վայելող գրողներու կողքին, ինչպիսի են Նենսի Գրիգորեանը Միացեալ Նահանգներէն եւ Գրիգոր Պլտեանը Ֆրանսայէն, հատորը կ՚ընդգրկէ նաեւ Լիբանանէն եւ Պոլիսէն ձայներ։ Մեր կողմերէն գրողներու տեղ տալը յատուկ ուշադրութեամբ եւ ոգեւորութեամբ լեցուց մեր հետաքրքրութիւնը։ 

Իբրեւ Բարռեսիա Գոլէքթիվ, մշակոյթի եւ պատմութեան հետ մեր ներգրաւուածութիւնը՝ գաւառի գրականութեան արծարծումներու թէ «Քով-քովի»-ի հանդիպումներու ճամբով, միշտ ալ տարածք մը կը ստեղծէ այլընտրանքային մտածողութեամբ եւ նոր հեռանկարներով նայելու խնդիրներուն։ Լեզուի, պատկանելիութեան եւ ժամանակայնութեան վերաբերեալ կրկնուող հարցումները ջուրի երես ելան այս հատորին գրութիւններուն մէջէն եւ վերջապէս մեզ մղեցին այս անդրադարձը գրելու։

Լեզուն անկասկածօրէն ընկերութիւն մը իրարու ագուցող հիմնական տարրերէն մէկն է։ Լեզուն հաղորդակցութեան միջոց է, մշակութային եւ պատմական փոխանցումներու հնարաւորութիւն տուող եւ միջսերնդային կապերը ձեւաւորող ու անհատական ինքնութիւն արտայայտող եղանակ։ Այնուամենայնիւ, երբ խնդիրը կը վերաբերի հայերէնին, անոր վտանգուած կարգվիճակն ու անորոշ ապագան անկարելի կը դարձնեն կնճռոտ հարցերէ խուսափիլը։ Մինչ արեւմտահայերէնն ու արեւելահայերէնը պաշտօնապէս չեն ճանչցուած որպէս անջատ լեզուներ, անոնց ներքնացած տարբերութիւնները, սփիւռքի մէջ արեւմտահայերէնի գործածութեան մարտահրաւէրները, կը շարունակեն բարձրացնել երկարամեայ չլուծուած վէճեր։

«Ուասաֆիրի»-ի այս թիւը տուեալ նիւթին կու տայ կեդրոնական տեղ։ Թամար Մարի Պոյաճեանի եւ Հրաչ Մարտիրոսեանի «Երկու հայերու երկու հայերէնով զրոյցը» (Two Armenians Conversing in Two Armenians), Մարալ Աքթոքմաքեանի անգլերէն թարգմանութեամբ, ակներեւ էր այս առումով։ Զրոյցին սկիզբի խմբագրական ակնարկը դիտել կու տայ հայերէն լեզուին երկու տարբերակներ ունենալը՝ զիրար հասկնալու չափ մօտ, բայց այլաւորում ստեղծելու չափ հեռու։ Այս զրոյցին ընթացքին, Պոյաճեանն ու Մարտիրոսեանը, իւրաքանչիւրը իր հայերէնով, լեզուին եւ անոր գրականութեան ժառանգութեան հանդէպ իրենց ունեցած սիրոյ ճամբով ընդհանուր գիծեր կը գտնեն։  

Կեդրոնանալով արեւմտահայերէնին վրայ, Թամար Պոյաճեան՝ մրցանակակիր հեղինակ, խմբագիր եւ թարգմանիչ, որուն ընտանիքը Լիբանանէն գաղթելով հաստատուած է Միացեալ Նահանգներ, լուսարձակի տակ կ՚առնէ իր սերունդին՝ լեզուի հետ յարաբերութիւնը աւելի շատ միջսերնդային յուշերով եւ հոգեխոցով քան՝ ամենօրեայ գործածութեամբ ձեւաւորուած ըլլալու իրողութիւնը։ Ան կը բացատրէ, որ թէեւ 20-րդ դարու հայ գրականութիւնը հայկական վարժարաններու մէջ կը դասաւանդուէր, հեռաւորութեան զգացմունքը առկայ էր հոն։ Որպէս գրող, ան լեզուին կը մօտենայ կառուցազերծող ոսպնեակով (deconstructive lens)։ Վերակերտել հայերէնի հետ իր յարաբերութիւնը տարածքի մը մէջ, ուր կարելիութիւնը կայ զայն ազատօրէն օգտագործելու, առանց կատարեալ ըլլալու ճնշումին կամ սրբագրուելու վախին, կ՚ազատագրէ լեզուն լոկ գոյատեւման գործիք ըլլալէ։ 

Պոյաճեան խնդրայարոյց կը գտնէ, երբ արեւմտահայերէնը կը նուաստացուի սոսկ վերապրումի կազմուածքի։ Ան այս կը նկատէ լեզուն իր պատմական հողէն արմատախլութեան հոգեխոցի հակազդեցութիւն։ Եթէ լեզուն, ամէն բանէ առաջ, հաղորդակցութեան միջոց է, ապա արեւմտահայերէն խօսողներէն ոմանց մօտ համբերութեան եւ ազնուամտութեան բացակայութիւնը ա՛լ աւելի նկատելի կը դառնայ։ Պոճայեան լեզուի փոխանցման մէջ կ՚ընդգծէ ազնուութեան եւ համբերութեան մշակման անհրաժեշտութիւնը, յատկապէս սփիւռքի մէջ։ 

Անոր խորաթափանցութիւնը լիովին կ՚արձագանգեն Պոլսոյ եւ Պէյրութի փորձառութիւնները։ Մեր մատղաշ երիտասարդութեան ժամանակներուն, հայ գրականութեամբ աշխատած թէ պարզապէս մեր համայնքներուն մէջ զրուցած ընթացքներուն, սխալելու մեր վախն ու երկմտանքը յաճախ լռեցուցած է մեզ։ Այսուհանդերձ, քաջալերելի է տեսնել ներկայիս ստեղծումը նոր եւ այլընտրանքային տարածքներու, ուր կրնանք արտայայտուիլ մեր մայրենի լեզուով։ Այս տարածքները ապահով միջավայր կը դառնան մեր ձայները գտնելու։ 

Տակաւին յաճախ մենք զմեզ կը գտնենք սխալելու վախին հետ պայքարի մէջ։ Տարիներ առաջ, երբ ուղղագրական սխալ մը ըրած էի մեր գործունէութեան առնչուած գրառումներէն մէկուն մէջ, Թալին Սուճեանը վերյիշեցուց առանց ամօթի զգացումին սխալ մը սրբագրելու կարեւորութիւնը ։ «Որեւէ մէկ սխալ չգործելու պարտաւորութիւնը գաղութատիրական գաղափարախօսութիւն է», ըսաւ ան՝ կարեւորելով մերժելու այդ մտածելակերպը։

Բայց եւ այնպէս, մեզի կը մնայ հրատապ հարց մը,- ինչո՞ւ այնքան ուժեղ միտում կայ արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի միջեւ գոյութիւն ունեցող զանազանութիւնը անշքացնելու կամ պնդելու, որ անոնք միեւնոյն լեզուն են։ Անոնց կառուցուածքային եւ պատմական տարբերութիւնը յստակ են։ Ինչո՞ւ կը վարանինք այդ մէկը ընդունելու։ Ի վերջոյ, Հայաստան ենթարկուած է մշակութային տարբեր-տարբեր ազդեցութիւններու։ Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի տարբերութիւնները մատնանշելը պէտք չէ սնանէ «մենք ընդդէմ անոնց» հակամարտութիւն մը։ Հայկական աշխարհի երկու կողմերուն գտնուող խնդիրներուն մասին խօսիլը թող չըլլայ իւրաքանչիւր լեզուի հարուստ եւ իւրայատուկ ներուժին անտեսման գնով։ 

Մեր ուշադրութիւնը գրաւող այլ թեմա մըն ալ ժամանակայնութիւնն էր։ Սիլվիա Ալաճաճիի «Սփիւռքի երեկոները» (Evenings in Diaspora) գրութիւնը այս թեմային անդրադարձաւ խորապէս ոգեշնչող կերպով։ Ան կը գտնուէր Միացեալ Նահանգներու իր ամենօրեայ կեանքին եւ իր ընտանիքին պատմական Հայաստան ու Լիբանան թողած կեանքերուն միջեւ։ Որպէս երաժշտաբան, այս իրավիճակը կը նկարագրէ Կոմիտասի մշակած «Կռունկ»-ին ընդմէջէն։ Կռունկը կը սաւառնի հայկական գիւղերէն, որ ներկայիս դատարկ է անոր երգը երգողներէ, կ՚անցնի Ղազանչեցոց մայր տաճարի 2020 թուականի աւերակներուն մէջէն՝ Սեւակ Աւանեսեանի թաւջութակով, հասնելով Լիբանան եւ Միացեալ Նահանգներ։ Այս ճանապարհորդութիւնը տարբեր կերպեր կը ստանայ՝ ողբերգութիւն, կտակ, հեռաձայնի խօսակցութիւն, լրատուութիւն, բոլորը ունենալով միայն մէկ հարցում՝ «Մեր աշխարհէն խապրիկ մը չունի՞ս»։ Ալաճաճի մեզ կը յիշեցնէ, որ այս երգերը կրնան նաեւ տարածքներ ըլլալ, ուրկէ ապագայ մը կրնայ ծագիլ եւ լեզու մը կերտուիլ։ 

Ժամանակակիցին անժամանակակցութեան հասկացութիւնը, որուն յաճախակիօրէն կ՚այցելենք գաւառի գրականութեան մեր ընթերցումներուն ընթացքին, Ալաճաճիի պատումին մէջ յստակ տեղ կը գտնէ։ Գաղութատիրութեան ենթարկուած ժողովուրդներ պէտք է նաւարկեն գաղութատիրոջ կողմէ պարտադրուած ժամանակայնութեան ընդմէջէն։ Կռունկին թռիչքով, սփիւռքահայերը եւս նոյն ժամանակիցին անժամանակակցութեան կը փախին իրենց նախնիներուն ապրած կամ տակաւին ապրող վայերուն հետ անգամ մը եւս կապի մէջ մտնելու փորձով։ 

Այս թեման «Քով-քովի»-ի մեր հանդիպումներուն եւս խօսուեցաւ։ Հոն յաճախականօրէն հնչող նիւթերէն էին մեր մեծ մամաներուն մեզի փոխանցած ժառանգութիւններն ու մեր ինքնութեան կազմաւորման մէջ անոնց ազդեցութիւնը ։ Ալաճաճիի գրութեան մէջ այն պահը, երբ ան հարց կու տայ լուսանկարի մը մէջ իր մեծ մօր չժպտալու պատճառը, խորապէս կ՚արձագանգէ մեր պատմած պատմութիւնները՝ տեսանելի դարձնելով մեր կրած սերունդներու բեռն ու լռութիւնը։ 

Մեր այս գրութիւնը կեդրոնացուցինք լեզուի եւ մշակոյթի վրայ, սակայն մտադիր ենք մեր անդրարարձը շարունակելու՝ պեղելով լեզուին եւ գրականութեան խաչմերուկները, յօդուածաշարքին երկրորդ բաժինով։