Լոյս տեսան այդ շատ սպասուած թիւերը։ Հայաստանի վիճակագրական ծառայութիւնը ուրախութեամբ յայտարարեգ, թէ 2021 թուականին հանրապետութեան մէջ առաւել յաճախ ի՛նչ անուններ ստացան նորածինները։ Անդրանիկ տեղը գրաւեց Դաւիթ անունը։ Անդրանիկ տասնեակի մէջ յայտնուեցան, ըստ յաճաականութեան, Նարեկ, Մոնթէ, Տիգրան, Արեգ, Հայկ, Մարկ, Միքայէլ, Ալեքս եւ Արմէն անունները։ Իսկ Անդրանի՞կը։ Սուրէնի հետ միատեղ գրաւեց 38-րդ հորիզոնականը։ Այս վիճակագրութիւնը կը վկայէ նաեւ, թէ Անդրանիկ անունը կը շարուկանէ անկում ունենալ Հայաստանի մէջ։ Յիշեցնեմ, թէ 2020ին ան աւելի ժողովրդականութիւն կը վայելէր՝ գրաւելով 35րդ հորիզոնականը ու գերազանցելով Ռուբէնները, Յակոբները, Յարութիւնները, Գրիգորները եւ Սուրէնները։ Մտահոգիչ չէ՞ այս պատկերը... Հայրենիքի մէջ այլեւս չեն ծնիր, կամ սակաւ կը ծնին Անդրանիկներ։ Ուստի, ես ալ որոշեցի անրդադառնալ «անդրանիկ» բառի պատմութեան, ու յայտնաբերել, թէ հայկական պատմութեան եւ գրականութեան մէջ ի՛նչ քաջագործութիւններ կատարած է ան։
«Անդրանիկ» բառը հայկական գրական ասպարէզի վրայ առաջին անգամ յայտնուեցաւ 405 թուականին Աստուածաշունչի մէջ։ Սուրբ Գիրքի էջերուն մէջ կը տողանցեն 47 «անդրանիկ»ներ, ինչպէս՝ անդրանիկ անասուն, աղախին, ոչխար, էշ, եզ, ցուլ, որդի, երկիր, եւ «անդրանիկ ամենայն արարածոց»։
«Անդրանիկ» բառը յառաջացած ըլլալ կը կարծուի բնիկ «անդր»՝ «առջեւ, դիմաց» նախաձեւէն։ Հայկական այս բառը կարելի է համեմատել լատիներէն anterior՝ «առաջին, առաջնային» բառի հետ։ Հմուտ գրիչներու ձեռքին մէջ բառս սկսաւ իր անդրանիկ պտուղները տալ, նկատի ունիմ անոր հետ շինուած բաղադրեալ բառերը։ Ահա այդ գերդաստանի խմբանկարը. անդրատնկում, անդրանկագոյն, անդրանկածին, անդրանկածնունդ, անդրանկամատոյց, ելն.։ Ունինք նաեւ «անդրանկամահ» հազուագիւտ գոյականը, որ կը նշանակէ անդրանիկ ծնունդի՝ առաջնեկի մահը։
Յարգելի ընթերցող, երբ ընթերցէք Գրիգոր Նարեկացիի Մատեան Ողբերգութեան ստեղծագործութիւնը, եղէք երկայնամիտ, ու դուք անպայման կը հանդիպիք այս բառի հետ յօրինուած երկու ընտիր արտայայտութիւններու՝ «Անդրանիկ նիւթոյս այս հողոյ», «Ոչ էր մատչելի ի նախագահութիւն արու անդրանիկ դատիչ քննողաց»։ Նարեկացիէ դար մը յետոյ մէկ այլ սուրբ բանաստեղծ՝ Ներսէս Շնորհալին գրեց. «Նոյն ինքն անդրանիկըն Հօր յառաջ քան զարեւ... Եղեւ անդրանիկ այսօր կուսական ծննդեամբն... Զի ծնեալն ի քէն է Հօր միածին եւ անդրանիկ, փրկիչ աշխարհի»։ Վարդան Այգեկցին «Արմատ Հաւատոյ» գիրքին մէջ ըսաւ, թէ ո՛վ է Յիսուսը. «Որդի Աստուծոյ եւ մարդ եւ Որդի Մարդոյ եւ Աստուած մարդ ըստ Բանին Որդի անդրանիկ Աստուծոյ... Մի Որդի Հօրն միայնոյ եւ Միածին անդրանիկ Աստուածամօրն Տիրածին Կուսին»։
19-րդ դարուն քնարերգակ բանաստեղծներ կ՛ունենային իրենց գեղարուեստական անդրանիկ փթթումները՝ Պոլսոյ, Վենետիկի եւ Պաքուի մէջ լոյս կը տեսնէին անոնց անդրանիկ հատորները։ Այդ օրերուն «անդրանիկ» բառն ալ կը բախտաւորուէր ու կը ստանար նորանոր նուրբ արտայայտութիւններ՝ «անդրանիկ տպաւորութիւն», «անդրանիկ սէր», եւ «անդրանիկ պսակաւորներ», ինչպէս նորաբաց վարժարան մը կ՚ունենայ։
Բառս գեղապաշտ հեղինակներու շնորհիւ առաւ նոր փայլ։ Անոնք ազնուութեամբ գրեցին. «Այնքան յոյսերով լի [եմ], լի [եմ] այնքան բարեացակամ խրախուսանքով եւ գօտեպնդող հաւանումներով այդ անդրանիկ հատորի համար... Մնամ աջերնիդ համբուրելով», Դանիէլ Վարուժան, նամակ Սուքիաս Էփրիկեանին, 1905, Կանտ։ Ապա Վարուժանը ստեղծեց Հարճը պոեմի ճաճանչաւոր տողիկները. «Արփւոյն ճաճանչն անդրանիկ սլացաւ ինկաւ շողարծարծ Նազենիկի խուցին մէջ. դալկացաւ լոյսը ճրագին»։ Սիամանթոյի «Մայրը իր զաւկին» քերթուածի մէջ բառը հնչեց որպէս սրբութիւն. «Մաքուր սիրոյս եւ մարմինիս դո՚ւն, պտո՚ւղն անդրանիկ, / Ես էի որ կողերուս մէջ սրբութեան մը պէս քեզ կրեցի»։ Իսկ Մեսրոպ Մաշտոցին նուիրուած «Ներբողական»ի մէջ Ակնցին բացատրեց, թէ ո՛վ է Մաշտոցի. «Օշականի մէջ անմա՜հօրէն մահացեալ, / Անճառելի եւ անդրանիկ դաստիարակ»։ Գրիգոր Զօհրապը հաստատեց, թէ Զմիւռնիոյ հայերը «լրագրութեան մէջ մեր անդրանիկներն են, ուրեմն, Արեւելեան Մամուլը, իր կրտսերը, ահա մօտիկ քառորդ դարէ մը ի վեր կը շարունակուի իր ալեւորած հիմնադրին անվթար հաւատքովը»։ «Անդրանիկ» բառի սիրային եւ խոհական ամենաընտիր գործածութիւնը գրի առաւ Նար-Դոսը, 1901 թուականին, հայկական գրականութեան շքեղ դղեակի արեւելեան պատշգամբի՝ Պաքու քաղաքի մէջ, երբ Կասպից ծովը դիտելով երազկոտ՝ լոյս կ՛ընծայէր «Սպանուած աղաւնի» վիպակը. «Անդրանիկ սէրը կնոջ սրտում անջնջելի է, ինչքան էլ որ այդ սիրոյ առարկան անառակի մէկը լինի»։ Յիշեցնեմ նաեւ, թէ 19-րդ դարու այդ հայաբոյր քաղաքէ ո՛չ շատ հեռու՝ Ջաւախքի լեռնաշղթայի վրայ բառը դարձեր էր տեղանուն՝ «Անդրանիկ լեռնագագաթը»։
Արդ յիշեմ այրեր, որոնք կոչուեցան «Անդրանիկ»։ Հայկական արական անուն է ան, որ կը նշանակէ մեծ, երէց, աւագ։ Կոստանդնուպոլսոյ մէջ աղաւաղուած ձեւով կ՚օգտագործուի Անթառանիկ, Անթուան կամ Անթօ տարբերակները։ 20-րդ դարուն «Անդրանիկ» անունին յաճախ ընկերակցեցաւ «փաշա», «զօրավար», «քաջն», «հայդուկապետ» յորջորջումները։
«Անդրանիկ» բառը մէկ այլ փայլ ունեցաւ հայկական գրատպութեան մէջ։ Մանրազննին որոնումներուս որպէս արդիւնք յայտնաբերեցի, թէ որպէս գիրքի անուն հետեւեալն է «անդրանիկ» բառի առաջին գործածութիւնը. «Մեծն Ներսէս կամ Հայաստանի բարերարը ։ Ողբերգութիւն ի չորս արարուածս ։ Ներկայացեալ յառաջին նուագ ի 16 Յունիսի 1861 ի Վասպուրական անդրանիկ թատրոնի Զմիւռնոյ», Երուսաղէմ, 1863։ Այնուհետեւ լոյս տեսան չորս այլ ընտիր հրատարակութիւններ. «Անդրանիկ զինուոր ։ Լուսանկարներով», Կ. Պոլիս, 1911, «Անդրանիկ ։ Ազգային ժամանակակից դիւցազներգութիւն», Վառնա, 1911, «Հայկական վաշտը Անդրանիկի առաջնորդութեամբ 1912-1913 թ.թ. Բալքանեան պատերազմում», Պաքու, 1914։
Ահա «անդրանիկ» բառի հակիրճ պատմութիւնը, որ պսակուած է գրական անդրաշարհային պտուղներով։ Յարգելի ընթերցող, պատշեցէք այս բառը, ինչպէս կը պաշտէք ձեր անդրանիկ սէրը - կամ անդրանիկ թոռնիկը - ։ Նաեւ մաղթենք, որ բազում Անդրանիկներ ծնին հայրենի երկնքի տակ, որպէսի յաջորդ անգամ երբ Վիճակագրական ծառայութիւնը հրապարակէ ծնունդներու թիւը ան գոնէ մտնէ անդրանիկ տասնեակի մէջ։
