ԱՆԱՆՈՒՆ

- Բա­րեւ, անունս «Ձի սի­րող» է։

- Ու­րախ եմ, ես ալ՝ «Արա­գաշարժ»։ Ծա­նօթաց­նեմ, ըն­կերներս են, «Հո­ղագործ» եւ «Գի­սաւոր»։

Նման երկխօ­սու­թիւն մը պատ­ճառ դար­ձած էր, որ վեց տա­րի առաջ խօ­սէինք հայ­կա­կան անուննե­րու խորհրդա­ւոր (նաեւ ծի­ծաղա­շարժ) աշ­խարհի վրայ։ Թէեւ այ­սօր պի­տի շա­րու­նա­կենք այդ հա­ճելի զրոյ­ցը, սա­կայն կ՚ու­զենք նաեւ ու­շադրու­թիւն դարձնել «անուն» բա­ռի վրայ։ Բայց, նախ բա­ցայայ­տենք վե­րոյի­շեալ անձնա­նուննե­րը... Առա­ջինը Փի­լիպ­պոս էր։ «Իպ­պոս» կը նշա­նակէ «ձի», իսկ «ֆի­լոս»ը՝ սի­րելի։ Երկրոր­դը Գրի­գոր էր, եր­րորդը՝ Գէորգ եւ չոր­րորդը՝ Կո­միտաս։ Բո­լորն ալ յու­նա­կան ծա­գում ու­նե­ցող անձնա­նուններ...

Անուննե­րուն յու­նա­կան այս կա­պը կը միաց­նէ նաեւ այս դրա­ցի եր­կու ազ­գե­րու «անուն» բա­ռերը։ Մեր «անուն» եւ «անա­նուն» բա­ռերը հա­մեմա­տելի են յոյ­նե­րու «օնո­մա» եւ «անո­նիմոս» բա­ռերուն հետ։ Հայ­կա­կանին հետ հա­մեմա­տելի են նաեւ լա­տին­նե­րու «նո­մեն», փռիւ­գե­րէն «օնո­ման» եւ իրա­նական «նամ» բա­ռերը։ Մեր «անուն»ի անդրա­նիկ գրա­ւոր գոր­ծա­ծու­թիւնը, անվրէպ, Աս­տո­ւածա­շունչի մէջ էր։ 1232 ան­գամ։ Այ­նուհե­տեւ հայ ազ­գը սկսաւ խա­չակնքել՝ «Յա­նուն Հօր» ու մրմնջեց Տէ­րու­նա­կան աղօթ­քը՝ «... սուրբ եղի­ցի անուն Քո»։ Սուրբ Գիր­քի թարգմա­նիչ­նե­րը գոր­ծա­ծեցին նաեւ «անո­ւանել» բա­յը եւ «անո­ւանի» ածա­կանը։ Բա­ռը ան­շուշտ պի­տի ու­զէր աճիլ, քա­ջագոր­ծութիւններ կա­տարել եւ մեծ անուն մը ձգել։ Յա­ջողե­ցաւ ալ։ Ան պսա­կուե­ցաւ բազ­մա­թիւ մաս­նիկնե­րու եւ ար­մատնե­րու հետ ու գո­յացան՝ քա­ջանուն, մե­ծանուն, աղախ­նա­նուն, անո­ւանա­շատ, օրհնա­նուն, հռչա­կանուն, փա­ղանուն, յա­րանուանու­թիւն բա­ռերը։ Երբ կը խօ­սինք մեծ անուն ձգե­լու մա­սին՝ պէտք է յի­շել «աս­տո­ւածա­նու­նութիւն», «անո­ւանա­քեր­թութիւն» եւ «անո­ւանա­գոր­ծութիւն» մե­ծածա­ւալ բա­ռերը։ Հայ ժո­ղովուրդը նաեւ չմոռ­ցաւ իր Հայկ նա­հապե­տը ու զայն կո­չեց՝ «անո­ւանա­դիր»։ Նոյնպէս Թոր­գո­մը, որ Հայ­կի հայրն էր, կո­չուե­ցաւ «անո­ւանա­դիր», քան­զի մեր եր­կի­րը «Տուն Թոր­գո­մայ» էր։ Մտայ­ղա­ցանք նաեւ բա­ռեր, որոնք չա­փազանց ըն­տիր էին եւ հա­զուա­գիւտ։ Ներ­սէս Շնոր­հա­լիի «Ողբ Եդե­սիոյ» չա­փաւոր ստեղ­ծա­գոր­ծութեան մէջ կայ այդ տե­սակ անուննե­րու ամե­նէն գե­ղեցի­կը, ածա­կան մը, որ ար­ժա­նի էր Անի մայ­րա­քաղա­քը նկա­րագ­րե­լու՝ «Արե­ւելեան քա­ղաքդ Անի... գե­ղեց­կա­նուն՝ զար­մա­նալի»։ Իսկ մեր նա­հանգնե­րէն ներս, առաջ­նորդա­կան թե­մի պատ­գա­մաւո­րական ժո­ղով­նե­րը, թեկ­նա­ծու­նե­րու «եռա­նուն» ցան­կէն կ՚ընտրեն իրենց առաջ­նորդը։

Մար­դու անու­նը դիւ­րա­բեկ է, մա­նաւանդ օրիորդնե­րու պա­րագա­յին։ Ահա, թէ ին­չո՛ւ աշուղ Նա­հապետ Քու­չա­կի եարը, «գէշ» աղ­ջիկ, մեր­ժեց համ­բոյր մը տալ.

Խալ­տե­ցայ, խա­լատ մ՛արի,

Ան գէ­շէն պա­գիկ մ՛ու­զե­ցի.

Ան գէշն ալ ի նազ ելաւ.

Չե՛մ ի տար, անունս աւը­րի։

Բայց միշտ չէ, որ մար­դիկ անուն կը հա­նէին քա­ջագոր­ծութեամբ կամ իրենց գե­ղեց­կութեամբ։ Հայ­կա­կան գրա­կանու­թեան եւ պատ­մագրու­թեան մէջ ու­նե­ցանք «շնա­նուն աբե­ղայ», «վա­տանուն յան­ցա­գործ» «պղծա­նուն Յու­լիանոս» ար­տա­յայ­տութիւննե­րը։ Վե­րադառ­նանք արա­կան անձնա­նուննե­րուն, ու տես­նենք թէ, բա­ռացիօրէն ո՛վ ենք մենք. Սա­հակ՝ ծի­ծաղ եւ ու­րա­խու­թիւն, Սու­քիաս՝ խա­ղաղ եւ հան­դարտ, Վազ­գէն՝ գորտ (պարսկա­կան բառ), Մել­քոն՝ լոյ­սի թա­գաւոր, Հա­մազասպ՝ ան, որ ձիերու խումբ ու­նի, իսկ Գաս­պար՝ գան­ձա­պետ։

10-րդ դա­րուն Գրի­գոր Նա­րեկա­ցին «անուն» բա­ռին առ­ջեւ տե­ղադ­րեց պատ­կե­րալից ածա­կան­ներ ու հնա­րեց եզա­կի բա­ռակա­պակ­ցութիւններ։ Քա­նի մը օրի­նակ. «Կեն­դա­նի անուն», «Փրկու­թեան անուն», «Ընտրեալ անուն», «Ահեղ անուն», «Խոս­տո­վանեալ անուն», «Անուն ան­ճառ», «Ծա­նու­ցեալ անուն», «Բա­րեհռչա­կեալ անուն»։ Ու­նե­ցանք նաեւ անո­ւանի արած­ներ եւ ար­տա­յայ­տութիւններ. «անուն բա­յի», «անուն շքոյ», «յա­տուկ անուն», «անուն պան­ծա­նաց ան­ձին ժա­ռան­գա­ցու­ցա­նել», «աւա­զանի անուն», «անու­նը բե­րանն առ­նել», «անու­նովդ ապ­րիս», «անու­նը լե­զուի ծայ­րին», «անու­նը տուր, փայ­տը վեր­ցուր»։ Անու­նը, ինչպէս գրեց վի­պագիր Սե­րօ Խան­զա­դեանը, պա­տիւ է. «Դեռ լաւ է, որ ետե­ւից բա­րի անուն թող­նող մարդ է լի­նում աշ­խարհում»։ Բա­ռը ներշնչում էր նաեւ Թէ­քէեանի հա­մար։ «Անունդ» բա­նաս­տեղծու­թեան մէջ՝ ան դար­ձաւ «երկվան­կա­նի մա­տեան».

«Ին­չո՞ւ անու­նըդ այստեղ 
չը­կարե­նա՜մ գրել ես,

Եւ աշ­խարհի չյայտնեմ, 
թէ քեզ ինչպէս սի­րեցի»։

Հա­մօ Սա­հեանը «անուն»ի մէջ տե­սաւ մէկ այլ գե­ղեց­կութիւն՝ հայ­րե­նիքը. «Հա­յաս­տա՛ն, անունդ տա­լիս, ժայ­ռի մէջ մի տուն եմ յի­շում»։ Արա­մայիս Սա­հակեանը կը սար­սա­փէր անու­նէն. «Անունդ վա­խով եմ տա­լիս, որ­պէսզի շուրթերս չայ­րո­ւեն»։ Հայ­կա­կան անուննե­րը շա­րու­նա­կեն մեզ զար­մացնել... Աբի­սողոմ՝ խա­ղաղու­թեան հայր, Աթա­նաս՝ ան­մահ, Երո­ւանդ՝ արա­գըն­թաց, Ահա­րոն՝ լեռ­նաբնակ, Զա­ւէն՝ օգ­նա­կան, Եղի­շէ՝ Աս­տո­ւած փրկու­թիւն է, Բագ­րատ՝ Միհր աս­տուծոյ ստեղ­ծա­ծը։

Անու­նը նաեւ դար­ձաւ գրա­կան եր­կի հե­ղինա­կը ծած­կող գաղտնա­բառ։ Բազ­մա­թիւ բա­նաս­տեղծներ իրենց ինքնու­թիւնը թագցնե­լու հա­մար օգ­տա­գոր­ծե­ցին «ծած­կա­նուն» կամ «գրչա­նուն»։ Մեր գրա­կանու­թեան մէջ ու­նե­ցանք Ծիածան, Էժ­տա­հար եւ Փիկ­մա­լիոն, այ­սինքն՝ Մի­սաք Մե­ծարեն­ցը, Ռու­բէն Զար­դա­րեանը եւ Վա­հան Թէ­քէեանը։ Իսկ անուն դար­ձաւ նաեւ անոր... բա­ցակա­յու­թիւնը։ Քիչ չեն այն բա­նաս­տեղծու­թիւննե­րը, որոնց անու­նը՝ «Անա­նուն» է։ Կ՚ար­ժէ յի­շել Մի­սաք Մե­ծարեն­ցի «Անա­նուն»ը եւ մէջ­բե­րել տո­ղիկ մը. «Վայ­րի ծա­ղիկ, անունդ ի՞նչ է…»։ Մինչ Եղի­շէ Չա­րեն­ցը մե­զի տո­ւաւ «անա­նուն գործ», Վահ­րամ Փա­փազեանը «անա­նուն մղձա­ւանջ» եւ Աւե­տիք Իսա­հակեանը «անա­նուն երգ» ար­տա­յայ­տութիւննե­րը։

Նախ քան հրա­ժեշտ տա­լը, կ՚ար­ժէ արա­կան անուննե­րու խմբակ մը եւս յի­շել. Ստե­փանոս՝ պսակ, Զա­քար՝ Տէ­րը յի­շեց, Դա­նիէլ՝ Աս­տո­ւած իմ դա­տաւորս է, Դա­ւիթ՝ սի­րելի, սի­րեցեալ, Էտ­կար՝ գե­ղարդ, Իգ­նա­տիոս՝ հրե­ղէն, Մի­քայէլ՝ ո՞վ է Աս­տուծոյ պէս, Փա­նոս՝ փայ­լուն եւ Վի­գէն՝ յաղ­թա­կան։ Եւ, ան­շուշտ մօտ օրէն կը խօ­սինք նաեւ իգա­կան անուննե­րու մա­սին։ Միշտ բա­րի ու բարձր մնայ ձեր անունը։