Ըմբշամարտի աշխարհի ախոյեանութիւնը աւարտեցաւ։ Հայ մարզիկը՝ Ոսկի մետալ… Հայ մարզիկը՝ Արծաթ մետալ… Հայ մարզիկը՝ Կրկնակի ախոյեան… Այս արդիւնքները ուրախութեան եւ հպարտութեան ալիք բարձրացուցին դասարանի մէջ, երբ «Այժմէական լուրեր» դիտելով կ’ամփոփէինք շաբաթը։ Իսկ նոյն օր գիշերային ժամերուն ամփոփ պտոյտ մը կատարեցի հայաստանեան այլ լուրերու մէջ. «Վարչապետն ամփոփեց իր այցը Չինաստան», «Armenian Auto Show-ն ամփոփում է էքսպոյի (ցուցահանդէս) երկրորդ օրը»։ Ապա, լուրերու յատուկ հատուած մը յայտնուեցաւ պաստառի վրայ՝ «Արեւմտահայերէն լուրեր. շաբաթուայ ամփոփում»։ Ու ես մտածեցի, կարելի՞ է արդեօք մէկ յօդուածի մէջ ամփոփել «ամփոփ» բառի ընդարձակ պատմութիւնը։ Ուստի խորացայ հայկական մատենագրութեան եւ գեղարուեստական գրականութեան էջերու մէջ։ Ահա ձեզի կը ներկայացնեմ այդ ճանապարհորդութեանս ամփոփումը։
Ամփոփ հագիր
Ամփոփ բառի պատմութիւնը իսկապէս ամփոփ է։ Սուրբ Գի՞րքը… Ինքնամփոփ ընթերցեցի։ Ի՞նչ գտայ. երեք հետաքրքրական արտայայտութիւն. «Ամփոփեա զձեռն քո», «Ամփոփիցես զմեռեալն», «Ամփոփել զմարմինս անկելոցն ՚ի պատերազմի»։ Ապա, մղում մը զիս տարաւ հայկական հին մատենագրութեան մագաղաթեայ էջերուն։ Ամփոփ գանձ մը գտայ։ Ահա, թէ ի՚նչ գրեր են մեր գրիչները 5-րդ դարէն մինչեւ 10րդ դար. «Ժողովեալ իցեմք… ամփոփ միաբանութեամբ», «Ամփո՚փ կալ զանձն քո ʼի քեզ», «Մի՚ առ զարդարել, այլ առ ամփոփ զգենուլ»։ Գեղեցիկ էր տեսնել, թէ մեր հիները կը խրատէին «ամփոփ» ըլլալ, թէ խօսքի եւ թէ զգեստի մէջ։
Գլխիկդ ամփոփէ կուրծքիս վրայ
Հակիրճ պտոյտիս մէջ հանդիպեցայ երկու ընտիր բառերու. «Վաշխամփոփ», տուրք հաւաքող եւ «Ամփոփիչ», հաւաքող, բովանդակող։ Ներսէս Լամբրոնացիի համար Յիսուս Քրիստոսն էր ամփոփիչը՝ «Ծանեաւ զնոսա՝ վարիչս անձին իւրոյ, եւ զՔրիստոս՝ ամփոփիչ», սաղմոս։ Գրիգոր Նարեկացին մեզի պարգեւեց երեք արտայայտութիւն. «Ափդ ամփոփիչ ամենից հոգւոց», «Ամփոփիչ խորհրդոց», «Ամփոփեա ամենակալդ թեւօք»։ Ի՜նչ գեղեցիկ է ունենալ վստահելի մէկը, որ իր թեւերով ամփոփէ քեզ։ Քնարական պատկեր չէ՞ սա… Դանիէլ Վարուժանն ալ գիտեր, թէ ի՚նչ քաղցր է ամփոփուիլը։ «Հարճը» քերթուածի մէջ մեզի շնորհեց այդ գրական պատկերը, երբ շիկահեր գեղեցկուհին իր գլուխը ամփոփեց քաջարի, լայնալանջ իշխան Տրդատի կուրծքին մէջ. «Կ՛արշաւէին դէպ Շիրակ / Տրդատի լայն կուրծքին վրայ / Կը հանգչեցնէր՝ հարճն ամփոփ՝ գլուխն իբրեւ լուսնկայ»։ Նարեկացիի չորրորդ խօսքը, խիստ քնարական՝ պիտի վայելէր 19-րդ դարու գեղապաշտ բանաստեղծներու գրիչին. «Ամփոփեալ պարուրեա զպատուհան տեսութեանց զգայարանացս»։ Մեծարենց մը, Տէրեան մը, կամ Թէքէեան մը պիտի ըսէր՝ «Ամփոփեալ պարուրէ պատուհաններն իմ աչքին»։
Ամփոփուած Վարդանը
«Վարդանանք» վէպի մէջ Դերենիկ Դեմիրճեանը մեզի սփոփիչ բացատրութիւն մը տուաւ. Վարդանը չէ մեռած. ան պարզապէս եւ յաւերժօրէն ամփոփուած է. «…Մենաւոր մի դամբարան է ծածկում իր տակին ամփոփուած մի հոգու յաւերժական հանգիստը»։ Վարդանն է հոն։ Աւարայրի վճիտ լռութեան մէջ այցելուները կը լսեն մեղմաձայն գեղգեղանք մը։ Ի՞նչ է ան։ Դեմիրճեանը շարունակեց. «Դարերի հին երգն է դա վարդանանց նուիրուած։ Ահա այդ յաւերժական երգի մէջ են արդէն ճշմարտօրէն ամփոփուած Վարդանը եւ վարդանանք»։ Մահացածի համար գործածել «ամփոփել» բառը… Ի՜նչ քնքոյշ վերաբերմունք, երկիւղի ի՜նչ ազնիւ արտայայտութիւն։ Մեր լեզուն եւ անոր «ամփոփ» բառը բաժին ունի՞ն այդ գեղեցիկ արտայայտութիւններու մէջ։ Վարդանանց պատերազմի ականատես պատմիչը պատասխանեց հարցումս (թարգմանաբար). «Յունարէնը մեղմ է, հռովմէական լեզուն՝ հզօր, հոներէնը՝ ահաբեկող, ասորերէնը՝ աղերսական, պարսկերէնը՝ պերճ, ալաներէնը՝ գեղեցկազարդ, կոթերէնը՝ հեգնական, եգիպտերէնը՝ տափակախօս ու խաւարաձայն, հնդկերէնը՝ ճռուողական, հայերէնը՝ քաղցր, որ միաժամանակ կրնայ միւս բոլոր լեզուներու յատկութիւնները ամփոփել իր մէջ»։
Մանկտիք ամփոփեցին ազգը
Ժամանակակից գրականութեան մէջ «ամփոփ» բառը, ինչ զարմանալի բան, դարձաւ՝ հայրենասիրական։ Ան իր մէջ ամփոփեց հայու երազներն ու մեծութիւնները։ Նախ Դանիէլ Վարուժանն էր, որ լուռ ամփոփուեցաւ Ալիշանի շիրիմին առջեւ, ապա գրեց հետեւեալ տողիկը. «…Կը նիրհէ / Արծիւն՝ ամփոփ»։ Սերօ Խանզադեանը դրուատեց Պարոյր Սեւակը. «Սոսկ մի լոյս չէր։ Նա իր վիթխարի հոգու մէջ ամփոփում էր հազարամեակներ շարունակ բանաստեղծութեամբ շքեղացած հայ ժողովրդի հազարամեակների բանաստեղծական լոյսը»։ Իսկ Մուրացանը «Գեւորգ Մարզպետունի» պատմավէպի մէջ մեզի բացատրեց, թէ խեղճուկ խրճիթներու մէջ ապրող հայ գեղջուկ մանկտիքը իրենց մէջ կ’ամփոփեն յատուկ ոյժ մը. «Դրանք են, որ ամփոփում են իրանց մէջ հայրենիքի ոյժը»։
Ամփոփուեցայ սենեակիս մէջ
Այնքան հաճելի էր, յարգելի ընթերցող, լուսամփոփի աղօտ լոյսին տակ նստած «ամփոփ» բառի պատմութիւնը կարդալ։ Տեսայ, թէ բաւական ընդարձակ էր ան իմաստով եւ գործածութեամբ։ Այդ բառին հանդիպեցայ թ՚է հոգեւոր եւ թէ՝ քնարական գրականութեան մէջ։ Ահա անոր բազմազան իմաստները. ափով կամ ձեռքով շօշափել, փայփայել, սփոփել, մեղմել, բռնել եւ շոյել. «Զաստեղս երկնից ամփոփել», ծածկուիլ, պատկառիլ, գումարել, նուաճել, պահուիլ, կծկտիլ, քաշուիլ, սմքիլ, ինչպէս մէկը կ’առանձնանայ իր սենեակի մէջ. «Սենեակս ղօղեալ ամփոփիցիմ», կամ՝ «Արջն ամփոփեալ յորջսն», դարձ առնել, յեղաշրջիլ, դառնալ. «Սուրն Սաւուղայ ոչ ամփոփեցաւ դատարկացեալ», կամ՝ «Անձրեւ կենաց՝ ամփոփեալ յերկինս» (Ն. Շնորհալի, տաղ)։ Իսկ վերջինը լալու չափ քնարական է. փակել. խցանել. դադրիլ. գոցուիլ, բռնուիլ, ինչպէս՝ լացը. «Վտակք արտասուացք եւ ամփոփեցին»։
Ինքնամփոփ բառը
Ի՞նչ է այս գեղեցկութեան աղբիւրը։ Յստակ չէ։ Ըստ մէկ կարծիքի յունական ծագում ունի ան։ Արմատն է ἀμφί (ամփի, ամֆի) բառը։ Զարմանալին այն է, որ երբ մեր հիները հազիւ շինեցին «ամփոփիչ» եւ «անամփոփ» (Ագաթանգեղոս) բառերը, ժամանակակից հայերէնը յաջողեցաւ նորանոր, պատկերալից բառեր ստեղծել անոր հետ։ Այսօր կը վայելենք «ձայնամփոփ», «ինքնամփոփ» եւ «ներամփոփ» բառերը։ Իսկ չորրորդը՝ «լուսամփոփ» գոյականը, բախտաւորն է։ Շնորհիւ Եղիշէ Չարենցի եւ թոքախտաւոր, թափանցիկ աղջկան մը, որ ունէր աստուածամօր աչքերը, բառս դարձաւ 20-րդ դարու հայկական ամենայայտնի սիրային բանաստեղծութեան առաջին բառը.
Լուսամփոփի՜ պէս աղջիկ՝ Աստուածամօր աչքերով
Դուրեանը ամփոփեցինք
Լուրերը պաստառի վրայ են։ Խօսնակը օրուայ ամփոփումը կը հաղորդէ։ Իսկ ես կը մտաբերեմ հին լուրեր, ուր «ամփոփ» բառը ունէր քաղաքական նշանակութիւն. «Միսաք Մանուշեանի աճիւնները կ՚ամփոփուին Փարիզի Պանթէոնին մէջ», «Զօրավար Սեպուհի աճիւնները ամփոփուեցան Եռաբլուրի մէջ»։ Իսկ եղան օրեր, երբ «ամփոփ» բառը մեզի տուաւ յուզիչ հպարտութիւն մը. «Պետրոս Դուրեանի մասունքը ամփոփուեցաւ Երեւանի Պանթէոնին մէջ», «Ջիւան Գասպարեանի 65ամեայ գործունէութիւնը ամփոփուեցաւ երեւանեան համերգով», «Մարտիրոս Սարեանի մատենանկարչութեան հարուստ ժառանգութիւնն ամփոփուեցաւ եռալեզու գրացուցակի մէջ»։
Տաք ափերով զիս ամփոփեցիր
Արդ, ժամանակն է որ մենք այլեւս ամփոփենք յօդուածը։ Կը փափաքիմ, յարգելի ընթերցող, ձեզի քնարական տողիկներով հրաժեշտ տալ։ Երիտասարդ բանաստեղծուհի Արփինէ Խաչատրեան նկատեց, թէ «ամփոփ» բառը կրնա՚ր քնարական ըլլալ եւ երեք ամիս առաջ՝ ամրան պայծառ օրերուն յօրինեց սիրոյ երկու քաղցր քերթուած։ Մինչ դուք կը մնաք այդ գեղեցիկ խօսքերու հետ, ես կը մաղթեմ, որ ձեր կեանքը ըլլայ ամփոփ եւ դուք լուսամփոփի մեղմ լոյսի տակ շարունակէք հայկական ընտիր գրականութեան էջերը վայելել.
Իմ կարօտի անափ ծուում քեզ ափէ ափ,
Քո շուրթերի նուրբ թերթերը չամփոփեցի։
Քեզ իմ սիրոյ անհուն ծուում չամփոփեցի,
Թեթեւասահ քո քայլերը երազանքով չամպոտեցի…
Ինձ նկատեցիր, իսկոյն պոկեցիր,
Քո տաք ափերում ինձ ամփոփեցիր։
