Շաբաթ մը առաջ, յարգելի ընթերցող, ծանօթացեր էինք «կէս» բառի ամբողջական պատմութեան։ Կը յիշէ՞ք. կէս էին մեր սէրերը, երազները՝ կէս, լեզուն՝ կիսուած, անցեալը՝ կիսամեռ։ Ափսոս, հայու Ոսկեդարն ալ տեւած էր լոկ կէս մը դար։ «Կէս» բառը, հակառակ իր մանր եւ միավանկ կազմին՝ ծնունդ տուած էր կէս հազարէ աւելի բարդ բառերու։ Այդ օր երկու կէս քով քովի դրի, եւ որոշեցի «ամբողջ» բառն ալ յիշել, որպէսզի զրոյցս չմնայ կիսաւարտ, եւ կոչուի՝ ամբողջական։ Այնուհետեւ թերթեցի մեր գրականութեան բազմաթիւ էջեր ու յամրօրէն գրեցի քաղուածքս։ Ուստի, կէսգիշերային այս անդորր ժամերուն, ամբողջ նուիրումով ականջ տանք հայ աշուղի, բանաստեղծի կամ իմաստուն վարդապետի մը խօսքերուն, - քանի մը խելագար, պանդուխտ եւ սիրավառ այրեր - , ու լիովին վայելենք հայոց մայրենին որ ականջահաճոյ է։
Տառապանքներու
ամբողջութիւն մը
Եւ ի՞նչ ընէր ազգս, որուն ամբողջ կեանքին կէսը տառապանք էր, տառապանք եւ դառնութիւն. Գործածեցինք «ամբողջ» բառը, որպէսզի բացատրենք մեր ողբերգութեան եւ վիշտի հսկայութիւնը։ «Հին Աստուածներ» թատերախաղի մէջ ահա եւ այսպէս խօսեցաւ Մարիամ իշխանուհիի սիրով տանջուած Յովհաննէս վանահայրը. «Ի՞նչ կ’ուզես, կին, ի՞նչ կ’ուզես դուն ինձմէ։ Ամբողջ կեանքիս կէսը տառապանք տուիր ինծի, տառապանք եւ դառնութիւն»։ 1912 թուականին Եղիշէ Չարենցը ճակատի վրայ էր, կամաւորական զինուոր։ Ահռելի էր մարտի պատկերը եւ տղան գրեց. «Գիշերն ամբողջ հիւանդ, խելագար, / Ես երազեցի արեւի մասին»։ Գարեգին Նժդեհը փորձեց հայոց ողջ ողբերգութիւններու պատճառը մէկնաբանել։ Ըստ անոր՝ պատճառը քրիստոնէութիւնն էր. «Քրիստոնեական սիրոյ խորհուրդը ամբողջ դարեր պատճառ է դարձել մեր ժողովրդի անօրինական ողբերգութեան»։ 1280 թուականին վարդապետ, մատենագիր եւ բանաստեղծ Յովհաննէս Երզնկացին մեզի բացատրեց, թէ ի՚նչպէս կ’անցնի սրբազուրկ խոզի մը ամբողջ օրը. «Խոզն ի՞նչ գիտէ գոհարն ինչ է, նա ամբողջ օրն աղբ է փորում»։ Բայց օրեր եղան եւ հայը սիրոյ տաղեր հիւսեց «ամբողջ» սիրտով…
Ես սիրեցի ամբողջ սիրտով
19-րդ դարը եւ 20-ի սկիզբը ամբողջ գեղեցկութիւն մըն էր։ Յոյս։ Երազ։ Քիչ մըն ալ տանջանք։ Լաւ տեսակը, զոր սէրը կը պատճառէ։ Այդ տառապողներէն մէկն էր Պարոյր Սեւակը, որ քուն չունեցաւ ամբողջ գիշեր. «Քո աչքերի՚, քո աչքերի՚, քո աչքերի՚ պատճառով / Իմ աչքերը ամբո՚ղջ գիշեր, ամբո՚ղջ գիշեր չե՜ն փակւում»։ Մէկ այլ անքուն մարդ էր Համօ Սահեանը. «Ես ամբողջ գիշեր քեզ էի կանչում, / Քեզ էի յիշում ես ամբողջ գիշեր, / Ինձ ամբողջ գիշեր քո սէրն էր տանջում, / Ախ էի քաշում ես ամբողջ գիշեր»։ Ի՞նչ էր այդ երգախառն, քնարական ցաւի ներշնչման աղբիւը, մտածցի։ Պետրոս Դուրեանը եկաւ օգնութեան. «Բնութիւնն ամբողջ երգ մ՛է»։ Ապա երաժիշտ պարոն մը յայտնուեցաւ, Առնօ Պապաճանեանն էր որ նախադասութեան մը մէջ ամփոփեց իր ամբողջ կեանքը. «Ամբողջ կեանքում նման եմ եղել պաշարուած ամրոցի։ Այո, ես պաշարուած եմ հնռիւններով»։ Ռաֆֆին մեզի բացատրեց ազգային լուսաւորութեան գաղտնիքը. «Մի լաւ գիրք կարող է փրկել մի ամբողջ ազգ»։ Իսկ երբ հայոց աշխարհի ամբարները ամբողջութեամբ լեցուեցան ցորենով, այգիները ցնծացին, գինին յորդեցաւ բաժակներէն՝ այգեկութք էր, հայ աղջիկները, Սիամանթօն պատմեց՝ «… կալերուն դէմ ամբողջ օրը պարեցին»։ Այդ օր, միամիտ կոյս մը անփորձ, իր առաջին մեղքը պիտի գործէր։ Դանիէլ Վարուժանը երգեց այդ երգը։ Այդ օր հովիւ մը ճերմակ աղջնակի սիրտը գրաւեց իր քաղցր խոստումներով. «Ես քու զոհիդ արիւնէն / Դաշտերն ամբողջ ծաղիկներով կը լեցնեմ»։
Կը պատկանիս ամբողջ
աշխարհին
«Ամբողջէ բառը յարմար եկաւ, երբ հայ մը մէկ այլ հայու բարձր արուեստի համար վկայութիւն փափաքեցաւ տալ։ Այնուհետեւ, Տէրեաններ, Աղայեաններ, Թորամանեաններ արժանացան այդ բառին։ Ահա, քանի մը արդար գնահատանք. «Մի կարճ միջոցում Տէրեանն ունեցաւ հետեւորդների մի ամբողջ բազմութիւն», Ստեփան Զորեան, «Սայաթ-Նովան պատկանում է ամբողջ Կովկասին», Գեւորգ Բաշինջաղեան, «Ամբողջ սերունդներ Աղայեանից սովորեցին խօսել եւ սիրել մայրենի լեզուն», Դերենիկ Դեմիրճեան, «Թորամանեանը, ցոյց է տալիս Եւրոպային ու ամբողջ աշխարհին, թէ գոյութիւն է ունեցել հայկական ինքնուրոյն ճարտարապետութիւն»։ Իսկ ի՞նչ հրաշք կը պատահէր երբ Լուսինէ Զաքարեանը ամէն անգամ կ’երգէր Էջմիածնի մէջ։ Կաթողիկոս Վազգէն Ա.ը ականատես եղաւ հրաշքի մը. «Երբ Լուսինէն երգում է «Սուրբ, սուրբը», ամբողջ հրեշտակները բազմութեամբ իջնում են Մայր Աթոռ»։
Ամբողջական երկեր
Հայկական գրախանութի մէջ գիրքի ո՞ր անունին յաճախ կը հանդիպինք։ Կասկած չկայ. «Ամբողջական երկեր»։ Գրեթէ ամէն հեղինակ արժանացած է «Ամբողջական Երկեր» մը ունենալու պատիւին։ Նպատակ չունիմ բոլորը թուելու, սակայն կան այլ հրատարակութիւններ, որոնք ամբողջ ազգը եւ երկիրը յուզող հարցերու շուրջ էին, հետեւաբար կ’արժէ յետադարձ ակնարկ մը նետել եւ նկատել զանոնք, ինչպէս՝ «Հովիւին խրատները ուղղուած Ատանայի ու ամբողջ թեմական ժողովուրդին», 1908, Պոլիս, «Ժողովածու թուաբանական խնդիրների ։ Ամբողջ թուեր», Թիֆլիս, 1875, «Աշխարհաբարի քերականութիւնը ։ Ամբողջութեամբ», Շուշի, 1893, «Ռոստամ եւ Սոհրաբ։ Ամբողջ վէպ», Շուշի, 1893, «Ամբողջ Կովկասի աշխատաւոր մասսաներին», Բագու, 1919։ Այդ օրերուն Բարսեղ Կանաչեանը նորարարական գիրք մը հրատարակեց. «Ձայնագրուած հայկական երգարան։ Կը պարունակէ ազգային, յեղափոխական, սիրային եւ զուարճալի երգեր, ամբողջն ալ եւրոպական նօթաներով եղանակաւորուած», Կ. Պոլիս, 1909։ Պատահեցա՞ւ, որ «ամբողջ» բառը յայտնուի հայկական երգերու մէջ։ Հարցումիս պատասխանը գտայ երգարաններու մէջ…։
Ամբողջ հոգով երգեցի
«Ամբողջ» բառը քնարական ըլլալու հաւակնութիւնը ունի։ Մինչ անոր կէսը՝ «կէս» բառը սիրային տխուր երգերու մէջ գործածութիւն ունէր՝ «ամբոջ» բառը մենք լսեցինք կենասէր տաղերու մէջ։ Համեմատենք երկուքը. ԿԷՍ։ »Տարար իմ կեանքի կէսը», «Սիրուհիս, քեզ համար կեանքս կէս ելաւ», «Կեանքս մաշուել, եղել է կէս»։ ԱՄԲՈՂՋ։ «Ամբողջ հոգով քեզ եմ սիրել», «Ամբողջ ջանս քեզ լինի»։
Ի՞նչ ես դուն ամբողջովին
Պոլսահայ բանաստեղծ Զահրատը, ընդհանրապէս կատակասէր մարդ եւ քիչ մըն ալ «աղուէս», - ինչպէս իր ընկերներն են կոչած զինք, - օր մը լրջացաւ եւ իմաստասիրեց «ամբողջ» ըլլալու եւ չըլլալու մասին։ Մենք հասկցանք, թէ ան գոյութեան եւ ինքնութեան հարց էր. «Տարբեր ըլլալու պահանջը / Ամբողջութեան մէջ ամբողջին նման / Չկորսուիլն է / Ձեր ամբողջ դատը / Ամբողջութեան մէջ չկորսուիլը»։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, չյօրինուած երգով մը կը փափաքիմ ձեզի հրաժեշտ տալ. Պարոյր Սեւակի սիրային մէկ ստեղծագործութեան պատառիկներն են, ուր «ամբողջ» բառը անսակարկ նուիրումի նշանն է. Իսկ ես ձեզի ամբողջ սիրտով մաղթեմ խաղաղութիւն եւ գրականութեամբ լի օրեր.
Եկար փարուեցիր՝
Քո ամբողջութեա՜մբ։
…
Դու չե՞ս կամենում,
որ ամբողջ գիշեր
Քնարը հնչի։
…
Եւ ես սիրում եմ քեզ՝
ամբողջովի՜ն։
Իսկ ի՞նչ ես,
ի՞նչ ես դու ամբողջովին։
