1988-ն էր, 7 Դեկտեմբեր, երբ Հայաստանում տեղի ունեցաւ Սպիտակի երկրաշարժը։ Բնական աղէ՞տ ասենք դրան թէ անբնական, եթէ ողջ Հայաստանը վանկարկում էր “«Ղարաբաղը մերն է», իսկ սրամիտ լենինականցիները մի մեծ դագաղի մէջ լեցրեցին «Պրավդա»” (ռուսերէն Ճշմարտութիւն) թերթերը եւ յուղարկաւորեցին այն։ Յետոյ սրամտեցին, թէ հողը չդիմացաւ եւ պայթեց։ Երեւի գրել եմ այդ մասին, որովհետեւ 28 տարի է յիշում ենք այդ օրը, այդ 35 երկվայրկեանները, որոնք հազարներով մարդկանց կեանքեր խլեցին, իսկ միւս տասնեակ հազարների ճակատագրերը փոխեցին։ Տարօրինակ է, բայց պիտի ասեմ, որ այս աղէտը նաեւ պատճառ դարձաւ, որպէսզի նոր մարդիկ ծնուեն… փոխարէն զոհուածների… եւ ծնողները դժգոհում էին, երբ նոր երախաները ոչինչով նման չէին նախորդներին։ Բազմաթիւ վաւերագրական ֆիլմեր ստեղծուեցին այդ ողբերգութեան մասին, սակայն ամէն անգամ կրկին մի նոր դրուագ է ի յայտ գալիս։ Տարիներն ի վիճակի չեն մոռացութեան մատնել կամ մեղմել ցաւը…
Բաւ է, որ խօսես որեւէ մի լենինականցու հետ եւ նա կը վերյիշի իր ապրածը.
«Այդ չարաբաստիկ օրը Լենինականում չէի, բայց մի քանի օր յետոյ ժամանեցի քաղաք… Ահա անցնում եմ աւերուած փողոցով եւ տեսնում եմ դասընկերոջս, նստած փլատակների քովը։
-Բարեւ
-Բարեւ
-Ի՞նչ ես այստեղ անում։
-Կնոջս եմ սպասում։
-Ո՞ւր է կինդ։
-Այստեղ։
Եւ ցոյց է տալիս փլատակների միջից երեւացող անցքին։ Ես նայում եմ ներս եւ տեսնում կնոջ աչքերը։ Նա ինձ ողջունում է։ Ի՞նչ կը լինի ձեզ հետ։ Երանի՛ տեսած չլինէի, որովհետեւ արդէն 28 տարի է այդ աչքերը նայում են իմ վրայ։ Նրան հանեցին, ոտքերը անդամահատեցին, բայց մի քանի օր յետոյ նա մահացաւ»։
Քաղաքը սկզբից մշուշով պատեց եւ ջերմաստիճանը բարձրացաւ մինչեւ +15-ի, իսկ 11.41-ին, երբ դպրոցի աշակերտները ընդմիջումից յետոյ մտան դասարաններ, շէնքերը գետնի ցնցումներից սկսեցին երերալ եւ իջնել վերելակի պէս, հողը ճեղքուեց ու բացուեց, թաղելով իր մէջ փլատակների վերածուած բարձրայարկ կառոյցները։ Ով չհասցրեց միանգամից զոհուել, օրերով մնաց զնդանուած ծանր սալաքարերի մէջ, եւ շատ էին դէպքերը, երբ փրկուածը սալաքարերից ազատուելուն պէս մահանում էր։ Բժիշկները երբեք նման դէպքերի հետ չէին առընչուել, երբ մարդու հիւսուածքները երկարատեւ սեղմուած վիճակում են գտնուել։ Ապշեցուցիչ էր ծննդատան դէպքը, երբ նորածինը երեք օր մնացել էր գետնի տակ եւ նրան ողջ էին դուրս հանել։ Մայրը 3,5 ամսեկան աղջնակի հետ 7 օր, 6 ժամ եւ 40 րոպէ մնացել էր գետնի տակ առանց ուտելիքի, ջրի եւ շարժման։ Կաթի փոխարէն աղջկան իր արիւնով էր կերակրել…
Եթէ խօսենք թիւերով, ապա բացի Լենինական, Կիրովական, Սպիտակ, Ստեփանավան քաղաքներից մասնակի աւերուեց 400 գիւղ, իսկ 58 գիւղ հողին հաւասարուեց, կես միլիոն մարդ մնաց անօթեւան։ 45.000 մարդ հանեցին ողջ վիճակում փլատակներից, 12 500-ը հոսպիտալացուեցին։ Պաշտօնապէս զոհուածների թիւը 25.000 նշուեց, բայց ոչ ոք չէր հաւատում սովետական տուեալներին, ինչպէս երբեք չեն հաւատայ այն յայտարարութեանը, թէ երկրաշարժը բնական աղէտ էր։ Բոլորը յիշատակում են սովետական բարձրաստիճան պաշտօնեայի բացագանչութիւնը. «Մենք չէինք սպասում նման ահռելի արդիւնք»։
Սակայն եթէ մարդիկ վարժուած են, որ քաղաքականութիւնն ու իրականութիւնը միմեանց հետ ոչ մի կապ չունեն, ապա շատ դժուար է հաշտուել այն իրողութեան հետ, երբ ոմանք որոշում են այս ողբերգութեան մասին որեւէ ֆիլմ նկարահանել բացի վաւերագրականից։ Այսինքն ինչպէ՞ս կարելի է խաղալ այդ ողբերգութիւնը, ցաւը… որը երբեք չի անցնի, քանի ողջ են այդ աղէտը վերապրողները։ Բայց արի ու տես, որ գտնւում են նման անձնաւորութիւններ, որոնք յանդգնում են շօշափել այդ ցաւոտ նիւթը։ Եւ դա անում է ոչ թէ ինչ-որ ականաւոր ռեժիսոր, կինօգործիչ, այլ երիտասարդ մէկը՝ Սարիկ Անդրէասեան անունով, որը 4 տարեկանից ի վեր արտագաղթած է եղել Հայաստանից։ Բայց դա էլ թողնենք. երբ ես նայեցի նրա «Երկրաշարժ» ֆիլմը, ապա դա այնքան թոյլ էր նկարահանման առումով, այնքան հետամնաց, ոչ ոք այսօր այդպէս ֆիլմ չի նկարահանում, այն էլ դերասանների թատերականացուած խաղով։ Սակայն հայաստանցիներին, որոնք վերապրել են այդ սարսափելի արհաւիրքը, խոցեց նաեւ այն պահը, որտեղ հայերը զբաղւում են կողոպուտով եւ նոյնիսկ դանակահարում ռուսին… ի՞նչ կարելի է ասել։ Որ լինում են օտար հայեր, որոնք կողոպտում են նոյնիսկ մարդկանց վիշտը, շահարկելով ցաւալի նիւթը։ Դեռ աւելին. հաւակնում են «Օսքար» մրցանակին օտարալեզու ֆիլմերի անուանակարգում։ Եւ մեր հայկական կինօակադեմիան ձայների մեծամասնութեամբ քուէարկում է այդ ֆիլմի համար։ Երեւի մեծ եղբօրը, այսինքն ռուսին հաճոյանալու համար։ Սակայն ամերիկեան կինօակադեմիան մերժեց «Երկրաշարժ»-ը հենց այն պատճառով, ինչի համար հայկական կինօգործիչները հաւանութիւն տուեցին, այսինքն ռուսական մասնակցութեան համար, համարելով այդ ֆիլմը աւելի ռուսական, քան հայկական։ Բայց ֆիլմի հեղինակները չեն տրտնջում. այժմ «Երկրաշարժ»-ը ներկայացուած է «Ոսկէ Կլոպուս» ամերիկեան մրցանակաբաշխութեանը որպէս օտարալեզու ֆիլմ։
