Ի յարգանս Մեծ Եղեռնի բիւրաւոր զոհերու յիշատակին, լռութիւն, քար լռութիւն։ Խօսքը թող մնայ նոյնինքն եղեռնազոհ բանաստեղծին, իբրեւ բանասան բոլոր վիրաւոր սրտերուն։

100-ամեակի այս ապ­րի­լեան օրե­րը վկա­յում են, որ մենք կանք հա­կառակ բո­լոր չա­րամիտ ծրագ­րե­րի, որոնց նպա­տական էր բնաջնջել հա­յի ցե­ղը իր բնօր­րա­նում՝ հա­զարա­մեակ­ներ իր մտքի, շնորհքի, հա­ւատ­քի ու­ժով ստեղ­ծած ողջ ժա­ռան­գութեան հետ հան­դերձ։

Թեր­թիս նա­խորդ շա­բաթուայ էջե­րուն վրայ «Թա­փառա­կան Գի­տաժո­ղով» խո­րագ­րով հա­ղոր­դած էինք Պիլ­կի հա­մալ­սա­րանի մէջ կա­յանա­լիք «Հայ­կա­կան ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը՝ հաս­կա­ցողու­թիւններ, բաղ­դա­տական տե­սան­կիւններ» անուն գի­տաժո­ղովին ջնջուելու լու­րը։ Հոն նշած էինք որ 2005 թուակա­նին «Օս­մա­նեան Հա­յերը՝ գի­տական պա­տաս­խա­նատուու­թիւն եւ ժո­ղովրդա­վարա­կան խնդիր­ներ» խո­րագ­րեալ հա­մագու­մա­րը, երբ վեր­ջին պա­հուն ջնջնուեցաւ Պո­ղազի­չի հա­մալ­սա­րանի մէջ, Պիլ­կի հա­մալ­սա­րանն էր որ դռնե­րը բա­ցաւ գի­տաժո­ղովը կա­տարե­լու հա­մար։ Տա­սը տա­րի անձ դէպ­քը կրկնուեցաւ նոյ­նութեամբ։ Այս ան­գամ Պիլ­կի հա­մալ­սա­րանն էր որ կը հրա­ժարէր եւ Պո­ղազի­չին ալ վեր­ջին պա­հուն կ՚ըն­դունէր իր սրահ­նե­րը բա­նալ այս կա­րեւոր հա­մագու­մա­րին հա­մար։

Պահ մը եւս կայ բո­լորիս կեան­քե­րուն մէջ, որը մեր վրան այնքան ազ­դած կ՚ըլ­լայ դրա­կանօ­րէն, որ մեր բո­լոր կեան­քի ըն­թացքին կը փոր­ձենք հաս­նիլ անոր, նոյն պա­հը վերստեղ­ծել, նոյնքան ու­րախ ըլ­լալ։ Շատ ան­գամ այս երկրորդ պա­հը մենք մեր վրան չէ որ փոր­ձած կ՚ըլ­լանք, այլ ու­րի­շի մը վրան տե­սած, ու նոյ­նին ցան­կա­ցած կ՚ըլ­լանք, ու ան է որ կը փոր­ձենք իրա­կանաց­նել մեր ամ­բողջ կեան­քին ըն­թացքին։

Չո­րեք­շաբթի 15 Ապ­րի­լին, ցե­ղաս­պա­նու­թեան հա­րիւր ամեակին տա­սը օր մնա­ցած, Եւ­րո­պական Խորհրդա­րանը ըն­դունեց բա­նաձեւ մը, ըստ որուն կը հաս­տա­տէ իր 1987-ի ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը ճանչնա­լու որո­շու­մը, եւ կոչ կ՚ուղղէ Թուրքիոյ շա­հագոր­ծել հա­րիւր ամեակի առի­թը, ճանչնա­լու հա­մար ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, եւ այդպի­սով ճամ­բայ բա­նալու Հա­յաս­տա­նի հետ յա­րաբե­րու­թիւննե­րու բնա­կանո­նաց­ման։

Լիբա­նանի մայ­րա­քաղա­քը հայ իրա­կանու­թեան, յատ­կա­պէս գրա­կան ար­տա­յայ­տութիւննե­րուն մէջ, Պոլ­սոյ հետ կը բաժ­նէ «երա­զային» մակ­դի­րը։ Թե­րեւս որոշ գրող­ներ Փա­րիզի նկատ­մամբ ալ նոյն մեր­ձե­ցու­մը ու­նե­նային։ Բայց գո­նէ մեր ըն­կա­լու­մին մէջ միշտ կար այդ «երա­զային Պէյ­րութ» կո­չու­մը։ Եւ ահա «Մի­ջին Արե­ւել­քի Օդա­յին Գի­ծերու» ինքնա­թիռը 9 Ապ­րիլ, Հինգշաբ­թի ցե­րեկուայ ժա­մերուն կը հա­ւաքէր իր անիւ­նե­րը Եշիլ­գիւղի օդա­կայա­նի վազ­քուղիէն դէ­պի պա­րապու­թիւն, մօտ մէ­կու­կէս ժա­մուայ թռիչ­քով մեզ հասցնե­լու հա­մար այդ երա­զային քա­ղաքը։

Կարգ մը գիրքեր գնահատանքի արժանի են ոչ միայն իրենց բովանդակութիւնով, այլ նաեւ ստեղծման ամբողջ գործընթացով։ Այս հաստատումը կ՚ընենք, քանի որ կը տեսնենք թէ անոնք մեծ դժուարութիւններ յաղթահարելով հասած են ընթերցողին։ Այդ տեսակ գիրք մըն է Սերտար Ճանի «Մեծ Մօրս Հէքեաթները» անուն գիրքը, որուն հեղինակը ամենածանր տանջանքներով ծանօթ Տիյարպէքիրի բանտէն արձակուելով, 1991-ին, Թուրքիոյ համար խիստ դժուար տարեթիւի մը համարձակեցաւ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան մասին գրելու։ Մահապարտ մըն էր ան ու ամէն օր կը սպասէր այդ պատիժին գործադրման։ Բայց յեղափոխականը մահուան ճանապարհին իսկ պիտի մտածէ Թուրքիոյ պետութեան ուրացումով, ժխտումով, սուտով հիւսած պարիսպը փլելու մասին։ Երջանկութիւն է տեսնել որ այդ պարիսպը փլելու ուխտածներու թիւը օրըստօրէ կ՚աւելնայ։ Այս գիտակցութիւնով գիրքի հրատարակութենէն 24 տարիներ ետք ուզեցինք հեղինակին՝ Սերտար Ճանի հետ զրուցել։

Էր­մէ­նի քի­լիսէ­սինին էն էօնէմ­լի եօր­թուլա­րըն­տան պի­րի օլան Սուրբ Զա­տիկ Իս­թանպուլտա­քի թիւմ քի­լիսէ­լէրին եանը սը­րա Տի­յար­պէ­քիր վէ Վա­քըֆ­լը­քէօյ քի­լիսէ­լէրին­տէ տէ պիւ­յիւք պիր ճոշ­քույլա քութլան­տը։