‘Zvarcakhos’ yani ‘Latifeci’nin bilinmeyen tarihi

‘Zvarcakhos’  gazetesinin arşivlerinden nasıl haberdar oldunuz?

Şu ana kadarki araştırmalar İstanbul’daki en eski mizah gazetelerinin Osmanlı Ermeni cemaati tarafından yayınlandığını gösteriyor. Bu gazetelerin kronolojik bilgisine öncelikle süreli yayın kataloglarından ulaşıyoruz. Bu konuda, benim de kitabı hazırlarken yararlandığım, Türkçe literatürdeki en kapsamlı çalışmalar Zakarya Mildanoğlu’nun Aras Yayınları’ndan çıkan ‘Ermenice Süreli Yayınlar, 1794-2000’ ve Hasmik A. Stepanyan’ın ‘Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası’ adlı başvuru kaynakları oldu. Gazetelerin bazıları bulunamayınca, bu kataloglar kısmen başka kaynaklara dayanarak hazırlanıyor. Diğer taraftan, bu kaynaklarda adı geçmeyen yayınlara kütüphane kataloglarında rastlamak da mümkün. Birkaçı günümüze ulaşmamış olabilir ama hala kataloglanmayı bekleyen çok sayıda gazete var. Bu yüzden birçoğu araştırmacıların kullanımına açılmadı. Her iki bibliyografyada da adı geçen ‘Zvarcakhos’ da yakın zamana kadar kataloğa girilmemişti. Çeşitli kütüphanelere dağılmış olan bu yayınlar, Ermenistan Millî Kütüphanesi’nin çalışmalarıyla artık kataloglanarak dijitale aktarılıyor. Araştırmacılara kolaylık sağlamak için azami çaba gösteren Ermenistan Millî Kütüphanesi’nin girişimleri ve yönlendirmeleri sayesinde ben de Viyana Mıkhitaryan Birliği Kütüphanesi’nde olduğunu öğrendiğim bu gazetenin birinci sayısına ulaşabildim. Üçüncü sayısı da yine Ermenistan Millî Kütüphanesi tarafından edinilerek kataloğa ve dijitale aktarıldı. Basın-yayın faaliyetlerinde merkezi bir rolü olan İstanbul’da da bu çalışmaların tamamlanabilmesi özellikle önemli. Mesela İstanbul Üniversitesi ve Rami Kütüphanesi’ne taşınan Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin henüz kataloglanmadığı için erişime açılmamış Ermenice-Türkçe envanterini merak ediyorum. Belki de bunlar arasında, ‘Zvarcakhos’un ulaşılamayan sayıları da var. Hatta daha eski bir mizah gazetesi de gün ışığına çıkabilir. İstanbul Ermeni Patrikhanesi Kütüphanesi’nin de henüz sistemli bir kataloğu bulunmuyor ve burada da kolaylıkla araştırma yapılabildiği söylenemez.

Gazete Ermeni harfleri ile ama Türkçe yayınlanmış. Ermenice okuyabiliyorsunuz, Ermenice eğitimi de aldınız. Ama yine de gazetenin Ermeni harfleriyle Türkçe yayınlanmış olması sizin için bir avantaj oldu sanırım.

Gazetenin Türkçe olması benim için kesinlikle büyük bir avantajdı. Benim deneyimime göre, Türkçenin Arap harflerine kıyasla Ermeni harfleriyle çok daha kolay ve hızlı okunabildiğini söyleyebilirim. Gazetenin dili, günümüz Türkçesine oldukça yakın. Yine de bir Ermeni mizah gazetesini hiç Ermenice bilmeden çalışmak sağlıklı bir yaklaşım değildi. Zaten ‘Zvarcakhos’un Türkçe metni içinde birkaç Ermenice kelimeye de rastlanıyor. Son sayfadaki Ermenice bölüm dışında, başlığı ve bazı künye bilgileri de Ermenice. Bunun için bir süre Batı Ermenicesi dil atölyelerine katılarak Ermeni harfleriyle okumayı ve en azından temel dil bilgisini öğrenmem gerekti. Sonra biraz daha geliştirdim ama modern Ermeniceyi bilmek de tek başına Osmanlı on dokuzuncu yüzyıl metinlerini okuyabilmenizi sağlamıyor. Bu yayınların, kendine özgü bir dili ve matbu yazı biçimleri var. Önce paleografyasını anlamamız lazım. Karşılıkları günümüzdekinden farklı olan sözcükleri Ermeni harfli Türkçe, Ermenice ve Osmanlıca dönem sözlüklerine başvurmadan anlamlandırmak mümkün değil. Bu sözlüklerden de bolca faydalandım.

Gazete arşivinden bir kitap oluşturma fikri nasıl oluştu, yardım aldığınız insanlar oldu mu?

İstanbul’da yayınlanmış, bilinen en eski Türkçe mizah gazetesine ulaşmak beni çok heyecanlandırmıştı. Üstelik resmi dildeki yani Osmanlıca ilk mizah gazeteleri yayın hayatının ilk yıllarında neredeyse hiç karikatür yayınlamazken, ‘Zvarcakhos’un yaklaşık 14 yıl önce dört adet karikatürle yayına başlaması çok sıra dışı bir örnek. Ondan birkaç gün önce çıkan Ermenice ‘Meghu’ da (“Arı”) hemen karikatür yayınlamasa da, o da Osmanlıca olanlardan yıllar önce karikatüre yer veriyor. O zamanlar Ermeni mizah gazeteleri, resmi dildekilere kıyasla sansürden daha az etkilenmiş olabilir. ‘Zvarcakhos’ gibi daha önce incelenmemiş diğer Ermeni harfli Türkçe ve Ermenice mizah gazeteleri de tanıtıcı bilgileriyle görselleri eklenerek kitaplaştırmaya değerdi. Bu süreçte, Ermenistan Milli Kütüphanesi araştırma danışmanlarından, alandaki diğer akademisyenlerden ve Ermeni harflerinin günümüz Türkçesine aktarılmasında konunun uzmanlarından yardım aldım.

Gazetenin çizgisi nasıl, siyasete ne derece bulaşmış, hangi konuları daha çok işlemiş?

Sansür nedeniyle gazeteler açık bir siyasi muhalefete giremiyor. Mizah gazetelerinin popülerliğinin bir nedeni de bu olmalı çünkü mizah üstü kapalı eleştiri alanı yaratıyor. Hiciv içerikli yazı ve resim yayınlanması durumunda hapis ve para cezası öngören 1858 ceza kanunu gibi düzenlemeler olsa da bu dönemde kanunlara pek de ihtiyaç duymayan keyfi bir yönetim var. Mizah gazeteleri yöneticileri eleştirdiğinde ya da açık bir siyasi muhalefette bulunduğunda kapatılıyor. Bu yüzden otosansür eşliğinde dolaylı bir muhalefet var. ‘Zvarcakhos’, ulaşılan tüm sayılarında, diğer ilk dönem Osmanlı mizah gazetelerinin ve Tanzimat romanlarının da sık değindiği “alafranga” konusuna odaklanmış. Alay konusu olan karakterler belli ki Ermeni aristokrasisi, Amira sınıfından. Bu sınıfların gösterişçiliğini ve yüzeysel modernleşmesini eleştiriyor. Genç Ermenilere ve Genç Osmanlılara çok yakın bir tutumu var. Hagop Baronyan da örneğin Ermeni cemaati yönetimini tekelinde bulunduran Amira sınıfını ve aralarında Ermeni bürokratların da olduğu Osmanlı sivil bürokrasisini dolaylı yoldan eleştiriyor.

Bu yayınla, Türkiye'de yayınlanmış mizah gazeteleri tarihinde de bir düzeltme gerekecek sanırım. Çünkü hep ilk gazete olarak Diyojen'dan bahsedilir oysa ‘Zvarcakhos’ daha önce yayınlanmış. Bu gazete niçin tarihte yerini alamamış sizce?

Bunun birincil nedeni, bu mizah gazetelerini “Ermeni mizah basını” başlığına alarak Osmanlı mizah basınından ayrı değerlendirme eğilimi. Ulusal tarihyazımı yaklaşımında olan basın tarihi de, resmi dilde yayınlanan gazetelerle başlatılıyor. Ermenice literatürde de aynı eğilimi görüyoruz. Oysaki Ermeni mizah gazeteleri, Osmanlı mizah basınından ayrı düşünülemez. Ayrıca bu dönemde Ermeni çizerlerin Osmanlıca mizah gazetelerinde de çizdiğini ve Ermeni mizah yazarlarının Osmanlıca mizah gazeteleri çıkardığını da görüyoruz. Bu dönemde Osmanlı aydın ve yazarları ortaklaşa yayınlar üretiyor. ‘Zvarcakhos’ da Osmanlı basınının ilk yıllarını ve dönemi aydınlatıcı bilgiler sunuyor. Bu gazetelerin basın tarihi dışında kalmasının diğer nedenleri de gazetelere ulaşma güçlüğü ve dil engeli diyebiliriz.