Զրոյց մերօրեայ մեծագոյն երգահանի հետ

Լո­րա Սա­րը- Տիգ­րան Ման­սուրեանը ո՞վ է, իր իսկ բա­ռերով։ Ի՞նչ կ՚ընէ, ինչպէ՞ս է իր կեան­քը Երե­ւանի մէջ։

Տիգ­րան Ման­սուրեան- Երա­ժիշտ եմ։ Այս է իմ ու­սումս։ Չորս տա­րի Ռո­մանոս Մե­լիքեանի անուան ու­սումնա­րան, այ­նուհե­տեւ հինգ տա­րի Կո­միտա­սի անուան պե­տական կոն­սե­րուա­տորիա եւ այ­նուհե­տեւ եր­կու տա­րի աս­պի­րան­տուրա։ Ես ու­սա­նած եմ միայն Երե­ւանի մէջ, բայց իմ ըն­կերներս ամ­բողջ Խորհրդա­յին Միու­թ-եան տա­րած­քին էին։ Խորհրդա­յին միու­թ-
եան ժա­մանակ ին­ծի ար­գի­լուած էր երկրէն դուրս ել­լել։ Խորհրդա­յին Միու­թեան փլու­զումէն յե­տոյ ես ամէն տեղ կ՚եր­թամ, եւ ին­ծի կը պա­տուի­րեն, կը գրեմ, կը նուագեն, ես ներ­կայ կը գտնուիմ, կը հրա­տարա­կուիմ խտա­սալի­կի վրայ։ Կ՚ապ­րիմ Երե­ւանի մէջ։

Լ.Ս.- Վաթ­սունա­կան­նե­րուն Խորհրդա­յին միու­թե­նէն դուրս գա­լու ար­գելքը միայն ձեզ կը վե­րաբե­րէր, թէ ընդհա­նուր ար­գելք մըն էր եւ ին­չո՞ւ։

Տ.Մ.- Չեմ գի­տեր...։ Կապ ու­նէր անոր հետ, որ ես գա­ղափա­րապէս Սո­վետ­նե­րուն կող­մը չէի։ Կը դա­սակար­գէին մար­դոց, եւ կար խմբա­ւորում մը, որոնց ար­գի­լուած էր դուրս գալ երկրէն։ Փա­րաճա­նովն ալ նոյնն էր, մենք շատ լաւ ըն­կերներ էինք իր հետ։

Լ.Ս.- Ու­րեմն ձեր ըն­տա­նիքը Օս­մա­ն-
եան Կայսրու­թե­նէն է։

Տ.Մ.- 1947-ին Պէյ­րութէն ներ­գաղթած ըն­տա­նիքի զա­ւակ եմ։ Մայրս Մա­րաշ­ցի է, պա­պաս Տիգ­րա­նակերտցի։ Ջար­դէն ետք որ­բա­նոց­նե­րու մէջ իրար հան­դի­պած են։ Ըն­տա­նիք կազ­մած են Պէյ­րութի մէջ։ Մա­մաս շատ յա­մառ էր, անոր հա­մար կը սի­րեմ մա­րաշ­ցի­ներուն յա­մառու­թիւնը, ես ալ քիչ մը ան­կէ ու­նիմ։

Լ.Ս.- Թուրքիա գա­լու վե­րաբե­րեալ ինչպէ՞ս կը զգաք։ Ձեր առա­ջի՞ն ան­գամն է որ կը գտնուիք այստեղ։

Այստեղ մէկ ժա­մէն միւ­սը կ՚անցնիմ։ Դժուար է, մէկ շա­բաթ պի­տի տե­ւէ։ Եւ յե­տոյ պի­տի եր­թամ Երե­ւան, եւ այս ամ­բողջին մա­սին պի­տի մտա­ծեմ, թէ ինչ եղաւ, ինչ ապ­րե­ցայ։ Պատ­կերներ կան աչ­քիս առաջ ան­սո­վոր։ Երբ մենք որե­ւէ տեղ թրքա­կան դրօշ կը տես­նենք, մենք ատ­կէ միայն կը վախ­նա­յինք։ Հի­մա լեփ լե­ցուն է չորս կողմս, եւ պէտք չէ վախ­նամ։ Ասի­կա նոր բան մըն է։

Լ.Ս.- Ի՞նչ տե­սակ բան է ֆիլ­մի հա­մար երաժշտու­թիւն գրե­լը։

Տ.Մ.- Բո­լորո­վին տար­բեր բան մըն է։ Ամէն ան­գամ որ ֆիլ­մի մը հա­մար երաժշտու­թիւն կը գրեմ, պէտք է իմ գիծս փո­խեմ, ու­րիշ գիծ մը մտնեմ, այնտեղ աշ­խա­տիմ, եւ յե­տոյ նո­րէն վե­րադառ­նամ։ Դժուար է այդ գի­ծը փո­խել։ Ֆիլ­մէ ֆիլմ ու­րիշ մէկն եմ։ «Նրան գոյ­ն»ին մէջ ես մէկն եմ, եւ «Կտոր մը Եր­կինք»ին մէջ ամ­բողջո­վին ու­րիշ մէկն եմ։ Ես հա­րիւ­րէն աւե­լի ֆիլ­մեր ըրած եմ, եւ շատ յա­ճախ պէտք է փո­խեմ, բայց իմ երաժշտու­թիւնս որ ես կ՚ընեմ, նոյնն է, տա­րինե­րէ ի վեր։

Լ.Ս.- Ու­րեմն ին­չէ՞ն կը ներշնչուիք, ինչպէ՞ս կ՚աշ­խա­տիք։ Ի՞նչ մտիկ կ՚ընէք։

Տ.Մ.- Ճշմար­տութիւն մը կայ, որ գի­տես։ Քու գործդ եւ քու ճշմար­տութիւնդ պէտք է իրար գտնեն, ատի­կա պէտք է ճիշդ ըլ­լայ։ Եթէ պզտիկ ճիշդ մըն է, նեղ կը մնայ։ Ես կը սի­րեմ հայ երաժշտու­թիւնը, կը հա­ւատամ որ շատ հին մշա­կու­թա­յին ար­ժէքներ ու­նինք, շատ հին, որ մե­զի հետ կ՚ապ­րին մին­չեւ հի­մա։ Օրի­նակի հա­մար, աղօթ­քը, «Ան­կա­նիմ առա­ջի քո...», ասի­կա հին­գե­րորդ դա­րէն կու գայ, եւ ես 1500 տա­րին մէկ եր­գով կ՚անցնիմ, մէկ վայրկեանի մէջ։ Ետ կ՚եր­թամ այդքան տա­րի եւ ետ կու գամ։ Այս ճամ­բան իմ հարստու­թիւնս է։

Լ.Ս.- Հա­յերէն հա­ւաքա­ծոն Քիմ Քաշ­քա­շեանին հետ, մէ­ջը եր­կու յօ­րինում ու­նիք, եւ ան­շուշտ Կո­միտա­սի գոր­ծե­րը։

Տ.Մ.- Հա­ւիկը կայ այդ հա­ւաքա­ծոյին մէջ, Հա­ւիկը տա­սերորդ դար է, Նա­րեկա­ցի է այդ տա­ղը, Կո­միտա­սը եր­գած է 1911 թուին Փա­րիզի մէջ։ Ին­քը իր աշ­խա­տանքնե­րուն մէջ երեք ան­գամ ձայ­նագրած նո­թագ­րած է ասի­կա, եւ­րո­պական նօ­թագ­րութեամբ, եւ մէկ ան­գամ ալ եր­գած է, ու­րեմն շատ հե­տաքրքրա­կան է իր եր­գե­լը ին­ծի հա­մար, ու­րեմն իր եր­գե­լու ձե­ւը, նո­րէն գրե­ցի, ոչ թէ իր նօ­թանե­րը, այլ ինչ որ կ՚եր­գէ ին­քը, որոշ տար­բե­րու­թիւն կայ, եւ անի­կա վիոլա­յի հա­մար եւ հա­րուա­ծային գոր­ծիքնե­րու հա­մար։ Չէ՞ որ Նա­րեկա­ցին Վա­նայ Լի­ճի ափին, Նա­րեկայ գիւ­ղին մէջ ապ­րած է, այնտե­ղի հո­գեւո­րականն էր, ու­րեմն ես մտա­ծեցի թէ ինչ ձայ­ներ կրնար ին­քը լսած ըլ­լալ, տա­սերորդ դա­րուն Վա­նայ Լի­ճի ափե­րուն, Նա­րեկայ գիւ­ղի մէջ։ Այդ ձայ­նե­րը փոր­ձած եմ իբ­րեւ օրուան ձայն մէջ­բե­րել այդ մե­ղեդիին հետ։

Ես կը հա­ւատամ որ երա­ժիշ­տի մը ամե­նէն մեծ ու­սուցի­չը լե­զուն է որով կը խօ­սի։ Եւ ատի­կա որ­պէս հնչիւ­նա­բանու­թիւն, իբ­րեւ ֆօ­նեթի­քա, ի՞նչ է։ Շեշ­տե­րը ինչպէ՞ս կ՚ըլ­լան։ Եթէ հա­յերէն է քու խօս­քերդ, կու գան բա­ներ որ միայն այդ լե­զուէն կրնան գալ երաժշտու­թեան մէջ, դուն կը դառ­նաս «հա­յոց լե­զուի երա­ժիշ­տը», ես հա­յոց լե­զուի երա­ժիշտ մըն եմ։

Լ.Ս.- Ու­րեմն կրնա՞նք ըսել թէ երաժշտու­թիւնը կա­պուած է լե­զուին, եւ ու­րեմն ինքնու­թեան եւս, քա­նի որ Թուրքիան բազ­մազգի եր­կիր մըն է, ու­րեմն այս վէ­ճը միշտ կայ այստեղ։

Տ.Մ.- Ան­շուշտ կրնանք կողմնո­րոշուիլ, կրնանք ըսել որ եթէ հա­յոց լե­զուէն կու գաս, քու երաժշտու­թիւնդ այսպէս կ՚ըլ­լայ, եւ ասի­կա վի­ճելու բան մը չէ, այ­լեւս դուն դուն ես, քու ճիշդդ ես, դուն ու­նիս քու դէմքդ։ Բայց ան­շուշտ միայն լե­զուն չէ։ Նաեւ քու մար­մի­նիդ շար­ժումներն են, թէ ուր կ՚ապ­րիս։ Եթէ ապ­րած տեղդ լեռ­նա­յին է, դուն կը շար­ժիս քու քայ­լե­րուդ հա­մապա­տաս­խան, վեր վար, այսպէս։ Երբ որ դուն օրի­նակի հա­մար կ՚ապ­րիս տա­փակ տեղ մը, ուր անա­պատ է, ուր միշտ նոյն պատ­կերն է, ժամ մը յե­տոյ նոյն պատ­կերն է, քու ու­ղեղդ ու­րիշ նիւ­թով կ՚ապ­րի, երբ որ կը քա­լես։ Ծառ մը կը տես­նես, յե­տոյ ու­րիշ բան մը կ՚ըլ­լայ, յե­տոյ ու­րիշ բան մը, քու ու­ղեղդ արագ կ՚աշ­խա­տի, նոր բա­ներ կը մտնէ։ Ու­ղե­ղիդ աշ­խա­տան­քը կը փո­խուի, արա­գու­թիւն կ՚առ­նէ, ասի­կա նիւ­թի փո­փոխու­թիւն է, ասի­կա ան­պայման կը մտնէ երաժշտու­թեան մէջ։ Ռիթմն է բնաշ­խարհին, ու­րեմն լե­զուէն զատ նաեւ բնաշ­խարհն է որ կ՚ազ­դէ երաժշտու­թեան վրայ։

Լ.Ս.- Դա­սական երաժշտու­թեան ներ­կան եւ ապա­գան ինչպէ՞ս կը տես­նէք։

Տ.Մ.- Երաժշտա­կան արուես­տը կրնայ տար­բեր մարդկա­յին պա­հանջներ բա­ւարա­րել։ Տար­բեր աս­տի­ճանի բա­ւարա­րուա­ծու­թիւն տալ։ Գի­տես Աս­տուածա­շունչի մէջ Գիրք Ժո­ղովո­ղի գլու­խը կայ, «Էկ­լէ­զիասթ»-ի գլու­խը, կ՚ըսէ, «շատ իմաս­տութիւն ժող­վե­լը շատ տխրու­թիւն կու տայ», եր­բեմն մար­դը չու­զէր այդ շա­տը գիտ­նայ, որ այդ շատ տխրու­թիւնը չու­նե­նայ, հասկնա­լի է, ու­րեմն կ՚եր­թայ այն երաժշտու­թեանը որը հեշտ է։ Պեթ­հո­վէնը օրի­նակի հա­մար ար­տա­կարգ է... մենք հի­մա կը շնչենք, հըըը... հըըը... ասի­կա ռիթմ մըն է, ամե­նօրեայ ռիթմ է, մեր կեան­քի սկիզ­բէն մին­չեւ վեր­ջը, շնչել, ար­տաշնչել, ասի­կա մէկ։ Դուն կը շար­ժուիս, եր­բեմն արագ կը քա­լես, եր­բեմն դան­դաղ կը քա­լես, ասի­կա ու­րիշ ռիթմ մըն է, ու այնպէս շա­րու­նակ մեծ ռիթ­մե­րու մէջ ենք, կը փոր­ձես բե­րել երաժշտու­թիւն, երբ որ միայն մէկ կամ եր­կու ռիթ­մը կը բե­րես միայն, այո մար­դու պա­հան­ջը որոշ չա­փով կը գո­հաց­նես։ Հի­մա այնպէս է, որ պարզ բան մը ըսէ, որ ես քե­զի տես­նեմ, եւ այդքան մը լաւ է, յե­տոյ ու­րիշ մը կը տես­նեմ, յե­տոյ շու­տով կը փո­խուի։ Ու­րիշ կեանք մըն է։ Երբ որ ամէն ինչ վար կ՚իջեց­նես պարզ ապ­րիլ ու­զող մար­դուն հա­մար, այն ժա­մանակ կը տես­նես որ, երաժշտու­թիւնը ոչ միայն դա­սակա­նէն կը հե­ռանայ, կու գայ շատ աւե­լի պարզ բա­ներու։

Կը կար­դամ թէ եկող հա­րիւ­րա­մեակին պէտք է որ պե­տու­թիւննե­րը վե­րանան։ Դա­սական երաժշտու­թեան դաշտն ալ կը մեծ­նայ, երբ մար­դիկ աւե­լի գի­տակից ըլ­լան։ Որով­հե­տեւ, նախ եւ առաջ հի­մա կա­րողու­թիւնը ու­նինք շատ աւե­լի մեծ քա­նակու­թեամբ դա­սական երաժշտու­թեան ընտրա­նիի մը հաս­նե­լու, այս դա­րուն կրնանք հաս­նիլ շատ աւե­լի դա­սական երաժշտու­թեան քան նա­խորդ դա­րերուն։

Լ.Ս.- Ձե­զի հա­մար կ՚ըսեն թէ դուք մե­ծագոյն հայ յօ­րինողն էք, ի՞նչ կ՚ըսէք։

Տ.Մ.- Կ՚ըսեն։ Ես աւե­լի մե­ծեր ճանչցած եմ, կը ցա­ւիմ որ իրենք այ­լեւս չկան, ես մնա­ցի...։ Ձե­ւով մը։ Բայց ին­ծի հա­մար, իրենք են մե­ծը։

Լ.Ս.- Փա­ռատօ­նին մա­սին բան մը կ՚ու­զէ՞ք աւելցնել։

Տ.Մ.- Ու­րախ եմ, որ ին­ծի առիթ մը տուին, Պո­լիս գա­լու, առիթ տուին Քիմ Քաշ­քա­շեանին հետ հոս գանք։ Եր­կու հայ, հա­րիւ­րա­մեակի տա­րին։ Ու­րախ եմ որ գործ մը գրե­ցի նուիրուած Կո­միտա­սին։ Եւ ու­րախ եմ որ այս գոր­ծը պի­տի հնչէ հոս, ուր Կո­միտաս ապ­րած է իր վեր­ջին ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան տա­րինե­րը։

Լ.Ս.- Բան մը կ՚ու­զէ՞ք ըսել Քիմ Քաշ­քա­շեանին մա­սին։

Տ.Մ.- 93 թուակա­նէն ի վեր, 22 տա­րի է որ կ՚աշ­խա­տինք իրար հետ։

Մեծ երա­ժիշտ է, մեծ հայ է ին­ծի հա­մար, լաւ բա­րեկամս է, եթէ աւե­լի շատ խօ­սիմ, պի­տի խօ­սիմ այն մա­սին թէ ինչքան կը սի­րեմ իրեն։

Լ.Ս.-Վեր­ջին ըլ­լա­լով, կրնա՞ք մէ­կական բա­ռով բնու­թագրել այս երեք հայ երա­ժիշտնե­րը։ Կո­միտաս, Խա­չատու­րեան, Տիգ­րան Հա­մասեան։

Տ.Մ.- Կո­միտա­սը պա­պան է։ Բո­լորիս։ Ինչ որ կար այնտե­ղէն բե­րաւ դրաւ սե­ղանին, ըսաւ, «ահա աս ենք մենք», եւ ամ­բողջ աշ­խարհ տե­սաւ։

Արամ Խա­չատու­րեանը եկաւ ըսե­լու, որ մէկ ու կէս մի­լիոն կորսնցու­ցինք, բայց մենք կանք։ Եւ այնպէս ձայ­նով մը ըսաւ աշ­խարհին, որ աշ­խարհ լսեց, եւ իրեն ճանչցաւ, եւ ճանչցաւ հայ երաժշտու­թիւնը։

Տիգ­րան Հա­մասեան, անուշ երա­ժիշտ մըն է, որ երբ կ՚եր­գէ, ես կ՚եր­թամ եր­կիր, Հա­յաս­տան կը մտնեմ։ Ին­քը հա­րուստ յի­շողու­թիւն ու­նե­ցող մէկն է, տղայ մըն է, որ ինչպէս կ՚ըլ­լայ այդպէս յի­շողու­թիւն մը կ՚ու­նե­նայ։ Ինչ մի­ջոց­նե­րով որ կը խօ­սի, ին­քը տու­նի տղան է, մի­ջոցը երկրոր­դա­յին է իրեն հա­մար, դաշ­նա­մուր կամ ու­րիշ բան կրնայ ըլ­լալ, առա­ջինը այն է, որ ինքը այդ տունին տղան է, այդ հողին տղան է։