Զիլի Սուլթանն Ու Սարգիս Շիոշը
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Օր մը վրաց Թեհմուրազ թագաւորը Զիլի Սուլթանի մօտ պատգամաւոր կը յղէ Շիոշին։
***
Շիոշը հայոց Զաքարէ եւ Իվանէ թագաւորած հայր Սարգիս Մեծն էր՝ Զաքարեաններու իշխանապետութեան հիմնադիրը։ Իշխանութեան տարիներն էին 1160-1187 թուականները։
1161 թուականին Անին Շաղդադեաններու տիրապետութենէն ազատագրելէ ետք եղել է քաղաքի կառավարիչ Իվանէ Օրբելու տեղակալը։
Այնուհետեւ Իվանէ Օրբելու՝ վրաց թագաւոր Գէորգի 2-րդի դէմ գլխաւորած աւատատիրաց ապստամբութեան ժամանակ անցել է Գէորգի 2-րդի կողմը եւ Օրբելիների բնաջնջումէ ետք՝ 1185-ին, դարձել հայոց եւ վրաց ամիրսպասալար՝ գլխաւոր զօրահրամանատար, ի պաշտօնէ ստացել Լոռին, որը հետագայում ճանաչուել է Զաքարեաններու ժառանգական տիրոյթ։
Նրա աճիւնը հանգրուանած է Հայաստանում՝ Սանահինի վանքի Զաքարեաններու տոհմական դամբարանում։
Ընդհանրապէս՝ Զաքարեանները կը սերէին Արծրունեաց տոհմէն, որ Հայաստանի հիւսիսային կողմեր էին գաղթել Մեծ Հայքի Կորճայք նահանգէն։
Երբ 1048-ին Մեծ Զավ կոչուած գետի կիրճում բիւզանդացիները պարտութեան կը մատնեն սելչուկներուն, Զաքարեաններու նախնի Խոսրովը իւր տոհմով կու գայ Գուգարք եւ կը ճանաչէ Լոռու թագաւոր Կիւրիկէ Ա Բագրատունու գերիշխանութիւնը։
Երբ Լոռին 1118-ին ժամանակաւորապէս կը միացուի վրաց թագաւորութեանը, Զաքարեանները կանցնին վրաց թագաւոր Դաւիթ Շինարարի գերիշխանութեան ներքոյ՝ որպէս Լոռու նոր տէրեր Օրբելիների վասալ ֆեոդալներ։
Վերոյիշեալ դէպքերէ ետք, երբ կը բնաջնջուի Օրբելիների տոհմը եւ նրանց կալուածքներն ու իրաւասութիւնները կ՚անցնեն Սարգիս Մեծի ձեռքը, Զաքարեաններու ազդեցութիւնը կ՚աճէ եւ արդէն նրա որդիներ Զաքարէ Բ ամիրսպասալար՝ զօրքերի հրամանատար, եւ Իվանէ Ա աթաբեկ՝ արքունի խնամակալ, եղբայրների օրօք կը հիմնուի անկախ պետութիւն՝ Զաքարեան Հայաստանը՝ Անի մայրաքաղաքով։
***
Դառնանք աւանդազրոյցին. եւ այսպէս Սարգիս Շիոշը կը հասնէ Զիլի Սուլթանի երկիր։ Սակայն Զիլի Սուլթանը, տեսնելով Շիոշի կարճ հասակն ու երկար պեխ-մօրուքը, արհամարհական կը հեգնէ՝ ըսելով. «Ձեր երկրում ուրիշ մարդ չկա՞ր, որ քե՛զ ուղարկեցին»։
Շիոշը խօսքի տակ չի մնայ. «Մարդը մարդկանց մօտ, ինձ ալ քեզ մօտ են ղրկել»,- կ՚ըսէ։
Սուլթանը աս խօսքերէն անակնկալի կու գայ եւ կը հրամայէ ճաշին մածուն մատուցել Շիոշին, որպէսզի սա ուտելիս նրա պեխ-մօրուսը մածունոտուի, եւ Շիոշը ծաղրի բաժին դառնայ։ Ի պատասխան Շիոշը մեղր կը պատուիրէ՝ ըսելով, թէ «Մեզ մօտ ընդունուած է մածունը մեղրով ուտել»։
Շիոշը ձեռքերը կը թաթախէ մեղրի մէջ, մեղրոտ մատներով կը սրէ պեխ-մօրուքը, ապա առանց մածունոտուելու կը ճաշակէ մածունը։ Զիլի Սուլթանը որքան կը հիանայ Շիոշի հնարամտութեամբ, նոյնքան ալ կը զգուշանայ եւ կ՚որոշէ ազատուիլ հնարաւոր վտանգէն։
Տունդարձի ճամբին նրան սպաննելու համար ետեւէն 5 ձիաւոր կը ղրկէ։ Սակայն Շիոշը մէկ ակնթարթում կը թռցնէ ասոնց գլուխները եւ ձիերը վերցնելով՝ կը դառնայ Զիլի Սուլթանի մօտ։
«Երկիրդ շա՜տ անապահով է», - կ՚ըսէ Սուլթանին Շիոշը, - «աւազակները կը վխտան ամէն քայլափոխին, հնգին ես ճանապարհին սպանեցի, պահապաններ տո՛ւր ինձ, անունս ալ քէոթկումը՝ գլխաւոր մատեանի մէջ գրի՛ր, որպէսզի եթէ ինձ բան մը պատահի, դո՛ւ պատասխան տաս»։
Զիլի Սուլթանը ստիպուած կ՚ըլլայ պահապաններ յատկացնել Շիոշին, եւ նա ապահով կը հասնէ մինչեւ իւր երկրի սահմանը։
***
Շիոշի որդիները 20 տարի կը պատերազմէին սելչուկներու դէմ եւ յաջողած էին ազատագրել հարաւային եւ կեդրոնական Հայաստանը՝ Մեծ Հայքի Այրարատ եւ Սիւնիք նահանգները, Ուտիք, Գուգարք եւ Արցախ նահանգների մի մասը։ Զաքարեան Հայաստանը ճանչցած էին Կիլիկեան Հայաստանի, Խլաթի էմիրութեան եւ Բիւզանդական կայսրութեան տիրակալները։
Զաքարէ Բ-ն կը կրէր «շահեւշահ» տիտղոսը՝ իրեն համարելով Բագրատունեաց իրաւայաջորդ, հայոց վիմագրերում յայտնի է «ինքնակալ», «կեսար», «թագաւոր» տիտղոսներով։ Իսկ ըստ Վրաստանի հետ հաստատուած ունի այի՝ համարուել է վրաց Բագրատունիների պետութեան մէջ առաջին անձը թագաւորէ ետք։
Թէեւ մոնղոլ-թաթարների ներխուժումների արդիւնքում 1236-է ետք Զաքարեանները անկում կ՚ապրեն, այդու հանդերձ նրանք մասնակիօրէն կը շարունակեն պահպանել իրենց դիրքը Հայաստանում եւ վրաց արքունիքում՝ մրցակցելով Մահկանաբերդի Արծրունիների եւ Սիւնիքի Օրբելեանների հետ։
