Զարիկի ոսկիները

ԱԼԷՎ ԷՐ

[email protected]

Կեսարիա-Մա­լաթիա ճա­նապար­հի կի­սուն, գա­ւառ մը կայ, որուն մէ­ջէն կը

հո­սի Թոհ­մա առուն։ Կիւ­րիւնն է այդ։ «Ամա­ռուան ար­ձա­կուրդնե­րուն, երբ օթօ­պիւ­սով Կիւ­րիւն կը վե­րադառ­նա­յի, ճամ­բուն որոշ մէկ հա­տուա­ծը հաս­նե­լով կրնա­յի են­թադրել թէ քա­նի քի­լօմէթր մնա­ցած է տուն հաս­նե­լուս» կը պատ­մէ բա­րեկամս, յի­շելով 50 տա­րի առա­ջուան իր ապ­րումնե­րը։ «Լեռ­ներ, ձո­րեր յան­կարծ սպի­տակ կը դառ­նա­յին։ Սպի­տակ կրա­քար էր ամէն կողմ»։

Աւա­նը այ­սօր ալ բո­լորո­վին կա­նաչա­պատ է։ Տա­շուած է բու­սա­կանու­թե­նէ զուրկ կրա­քարը եւ այդ տա­շուած տա­րած­քին վրայ հինգ դար շա­րու­նակ, մար­դու եւ անա­սու­նի մոխ­րա­թաթախ աղբ թա­փուած։

Օս­մա­նեան պարտքե­րուն փո­խարէն պե­տու­թեան եկա­մու­տը ար­տադրու­թեան պա­հուն, տեղ­ւոյն վրայ գան­ձե­լու հա­մար հիմ­նուած կազ­մա­կեր­պութիւն մըն է «Տո­ւյունու Ու­մումի­յէ»։ Այդ կազ­մա­կեր­պութեան ֆրան­սա­ցի տնօ­րէն Վի­թալ Քո­յինէ 1890-ին կ՚այ­ցե­լէ աւա­նը եւ այսպէս կը բնու­թագրէ ցո­րենի ար­տադրու­թիւնը՝ «Անա­տոլիայի ամե­նապա­րարտ ցո­րենի ար­տե­րը հոս կը գտնուին»։

Քո­յինէ կը նշէ նաեւ «Շա­լի» կո­չեալ Կիւ­րիւնի հիւ­սուած­քը։

Կը վկա­յէ թէ այդ գոր­ծուած­քը շատ թանկ կը գնա­հատուի անգլիական շու­կա­յի մէջ։

Այս բո­լորին հե­ղինա­կը, Ռայ­մոն Գէոր­գեանի «Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը» հա­տորին մէջ աւան առ աւան, գիւղ առ գիւղ նշած Կիւ­րիւնի հա­յերն են, որոնց թի­ւը կը հաս­նէր 14 հա­զարի։ Գէոր­գեանի փո­խան­ցած տե­ղեկու­թիւնով Մա­յիս-Օգոս­տոս 1915-ին, միայն չորս ամ­սուան մէջ այդ ժո­ղովուրդը բնաջնջուեցաւ։ Յա­ռաջա­դէմ մար­դիկ փամ­փուշտա­հարուեցան տեղ­ւոյն վրայ։ Կա­րաւան­նե­րով աք­սո­րուած­ներն ալ ճամ­բու տե­ւողու­թեամբ նոյն ճա­կատագ­րին ար­ժա­նացան առանց Տէր Զօր անա­պատը, նոյ­նիսկ Այնթապ հաս­նե­լու։ Գէոր­գեան կը նշէ նաեւ այդ ոճիր­նե­րու հե­ղինակ­նե­րը։ Աւունտուքզա­տէ Մեհ­մէտ եւ իր երեք որ­դի­ները, «Յա­տուկ Ծա­ռայու­թեան» հրա­մանա­տար հա­րիւ­րա­պետ Իպ­րա­հիմօղ­լու Մեհ­մէտ, Իթ­թի­հատա­կան­նե­րու շրջա­նային վա­րիչ­նե­րէն Իպ­րա­հիմ­պէ­յօղ­լու Տի­լավէր, Մա­մօաղա­զատէ Էմին, Քէօսէահ­մէտզա­տէ Ապ­տուլլահ, Էմին­պէ­յօղ­լու Մեհ­մէտ...

Այ­սօր Կիւ­րիւնի մէջ միայն մէկ հայ ըն­տա­նիք կայ։ «Կայ» ըսելն ալ վի­ճելի է, քա­նի որ ամառ­նե­րը կու գան, Թոհ­մա առուակին յա­րող իրենց պար­տէ­զը կը մշա­կեն ու ապա Իս­թանպուլ կը դառ­նան։

Եր­կու տա­րի առաջ, այդ հին բա­րեկա­միս իրենց հետ նոյն փո­ղոցը բնա­կող մէկ ազ­գա­կանին մի­ջոցաւ ճանչցայ կիւ­րիւնցի այս հայ ըն­տա­նիքը։ Քոյր ու եղ­բայր եւ իրենց մօր­մէն բաղ­կա­ցող ըն­տա­նիք մը։ Որ­դին Հրանդ Տին­քին տա­րեկիցն էր, Կէ­տիք­փա­շայի որ­բա­նոցէն դա­սըն­կե­րը՝ Ար­թին։ Պատ­մեց Հրան­դը, եղ­բայրնե­րը՝ Խոս­րո­վը ու Երուան­դը։ Պատ­մեց շա­բաթա­վեր­ջե­րուն իրենց այ­ցե­լու­թեան եկող, ինք ալ Կիւ­րիւնցի հայ­րերնին Սար­գի­սը։ Կը յի­շէր տղոց թե­ւեր­նին բա­ցած, դէ­պի հայ­րերնուն վա­զելու պա­հը։

Այս տա­րի, Սեպ­տեմբե­րի սկիզբնե­րուն երբ կրկին այ­ցե­լեցի զի­րենք, ալ աւե­լի նուազած էին։ Մայ­րերնին մա­հացած էր, քոյր ու եղ­բայր առան­ձին էին այ­լեւս։ Ար­թին այս այ­ցե­լու­թեանս պատ­մեց պատ­մութեան շա­րու­նա­կու­թիւնը։

Յու­լիս 1915, Կիւ­րիւնի մէջ աք­սո­րը հա­սած է զան­գուածա­յին ոճի­րի հանգրուանին։ Օր մը դու­ռը կը թա­կուի Թոհ­մա առուակին յա­րող մրգաս­տան պար­տէ­զով տան։ Մի­ջին տա­րիքով հա­յու­հին՝ Զա­րիկ կը բա­նայ դու­ռը։ Տան տէ­րը, (որուն անու­նը չէ յի­շուած ցարդ) վա­ճառա­կան մըն է եւ շա­լէր վա­ճառե­լու հա­մար կի­նը, որ­դին Կա­րապետ եւ դուստրը Հրա­նու­հին Կիւ­րիւն թո­ղելով մեկ­նած է Քո­նիա։

Դրան առ­ջեւ կանգնո­ղը դի­մացի մեծ տան տէ­րը Մեհ­մէտ Պէյն է։ «Շտապէ Զարիկ, հա­ւաքէ մանչդ, աղ­ջիկդ, մե­զի կ՚եր­թանք։ Փոր­ձանքը մեծ է, հա­յոց ինչքե­րը պի­տի բռնագ­րա­ւուին, իրենք ալ պի­տի աք­սո­րուին։ Դուն եւ աղ­ջիկդ մե­զի կը մնաք, տղադ ալ գիւղ կը տա­նիմ, հոն կը պա­հեմ։ Ամու­սինդ մոռ­ցիր, ան այ­լեւս այս կող­մե­րը չի կրնար գալ»։ Զա­րիկ կը զար­մա­նայ լսած­նե­րուն, բայց ան­վա­րան կը հնա­զան­դի հա­րեւա­նին թե­լադ­րանքին։

Կը պատ­րաստէ տղա­քը եւ ծա­ծուկ կ՚անցնին դի­մացի տու­նը։ Հա­րեւա­նը իր կինն ալ կը զգու­շացնէ լուռ մնա­լու մա­սին։ Կա­րապե­տը կ՚առ­նէ ու կը մեկ­նի տու­նէն, «պա­տու­հա­նին մօտ ան­գամ մի եր­թաք, ոչ ոք գիտ­նայ թէ հոս էք» խրա­տելով։

Բայց Զա­րիկ եւ Հրա­նու­հի պա­տու­հա­նէն կը դի­տեն Մեհ­մէտ Պէ­յի կան­խա­տեսումնե­րը։ Կը դի­տեն իրենց ազ­գա­կան­նե­րէն, ծա­նօթ­նե­րէն բաղ­կա­ցող կա­րաւան­նե­րուն Թոհ­մա առու­յի ափէն ճա­րահատ եր­թը։ Կա­րաւան­նե­րը առուակի ափին զու­գա­հեռ ճամ­բով դէ­պի Տա­րէն­տէ, Էլ­պիստա­նը անցնե­լով Այնթապ պի­տի հաս­նին։ Այնթապ հա­ւաք­ման կեդ­րոն է։ Բայց անոնցմէ շա­տեր թո­ղունք Այնթա­պը, դեռ Էլ­պիստան իսկ չհա­սած դա­ժանօ­րէն սպաննուած են։ Սպաննուած ու ջրհոր­ներ ու քա­րայրներ նե­տուած։ Կիւ­րիւնի Եազեուրտու գիւ­ղի մօ­տակայ­քը այդպէս քա­րայր մը կայ։ Տե­ղացի­ներ «Սահ­չա­յի հոր» կը կո­չեն այդ վայ­րը։ Բո­լորին ծա­նօթ է, քա­նի որ մինչեւ այ­սօր այդ սպա­նուած­նե­րու դիակ­նե­րուն մօտ ոս­կի կը փնտռեն։

Զա­րիկ եւ Հրա­նու­հի ահա այդպէս ամիս­ներ շա­րու­նակ ծա­ծուկ-ծա­ծուկ իրենց տու­նը դի­տելով կը բնա­կին Մեհ­մէտ Պէ­յի տու­նը։ Վեր­ջա­պէս օրե­րէն մի օր Մեհ­մէտ Պէյ Կա­րապե­տը իր հետ կը բե­րէ եւ կ՚աւե­տէ՝ «ան­ցաւ, ալ տուն կրնաք վե­րադառ­նալ»։ Այս բա­րի լու­րը լսե­լով Զա­րիկ սե­նեակին մէջ­տեղ կը փռէ ամիս­նե­րէ ի վեր վրան պար­կած վեր­մա­կը ու կը սկսի քա­կել։ «Կրնակս ծակն ու ծակ եղաւ այս տո­շակին վրայ» կը բամ­բա­սէ ինքն իրեն։ Քա­կած տո­շակին մէ­ջէն ոս­կի­ներու բլուր մը դուրս կու գայ։

Մեհ­մէտ Պէյ չկրնար թաքցնել իր զար­մանքը՝ «Ասոնք ի՞նչ են Զա­րիկ»։ Զա­րիկ կը պար­զէ իրո­ղու­թիւնը։ Ան նա­խապէս ալ լսած էր այս հե­տեւանքնե­րու մա­սին։ Տան ոս­կե­ղէնը հա­ւաքած իր հետ հոս բե­րած էր, հի­մա ալ կը պատ­րաստուէր ետ տա­նելու։

«Ո՛չ» կ՚ըսէ Մեհ­մէտ Պէյ՝ «ան­ցաւ ըսի բայց տա­կաւին իրա­վիճա­կը անստոյգ է։ Ոս­կի­ները հոս մնան, եթէ ամէն ինչ խա­ղաղի այն ատեն կը բե­րեմ։ Ար­դէն կէսն ալ պէտք է հոս թո­ղուս։ Այնքան ամիս խնա­մեցի ձեզ»։ Զա­րիկին իր ըն­տա­նիքի ոս­կի­ները վեր­ջին տես­նելն է այս։

Տա­րինե­րը իրար կը յա­ջոր­դեն, Կա­րապետ նախ Հա­լէպ, ապա Հա­յաս­տան գա­ցած է եւ հոն մա­հացած։ Կիւ­րիւնցի իս­լամնե­րուն «Փա­քիզէ» անու­նը վա­յելե­ցու­ցած Հրա­նու­հի, իր նման թու­րի մնա­ցոր­դաց մը եղող մա­լաթիացի կլա­յագործ Յով­սէ­փի հետ ամուսնա­ցած է։ Տա­րեց­նե­րը տա­կաւին կը յի­շեն Յով­սէ­փի նու­ագած ջու­թա­կին քաղցրա­հունչ ձայ­նը։ Ու­նե­ցած են երեք աղ­ջիկ զա­ւակ­ներ՝ Լու­սին, Ազ­նիւ եւ Էլիզ։ Ար­թին Ազ­նի­ւի որ­դին է։ Եր­րորդ դա­սարա­նէն սկսե­լով ամէն ամառ Կիւ­րիւն կ՚այ­ցե­լէ եւ ար­ձա­կուրդի օրե­րը կ՚անցնէ մեծ մօր Հրա­նու­շի մօտ։ Դա­սագիր­քերն ալ կը տա­նի իր հետ։

Յստակ չի յի­շեր բայց եր­րորդ կամ չոր­րորդ դա­սարա­նի ամա­ռուան ար­ձա­կուրդն է։ Դա­սագիր­քը կը սեր­տէ եւ Հրա­նու­հի յան­կարծ ուշքի կու գայ գիր­քին մէջ Սե­բաս­տիոյ հա­մագու­մա­րը պատ­մող էջին վրայ խմբա­յին լու­սանկա­րը տես­նե­լով։ «Ան է, ինքն է» կ՚աղա­ղակէ։ Ար­թին շուարած է։ «Ո՞վ է» կը հարցնէ։ «մեզ հա­յոց աք­սո­րէն փրկող, իր տան մէջ պա­հող մարդն է, Մեհ­մէտ Պէյն է։ Աս­տուած վկայ ինքն է»։

Հրա­նու­հի տա­տիկին Մեհ­մէտ Պէ­յի նկա­րը տես­նա­լով զար­մա­նալը այսքա­նով կը վեր­ջա­նայ։ Ոչ մօ­րը Զա­րիկին գրաւ­ւած ոս­կի­ները կը յի­շէ, ոչ ալ ու­րիշ բան։

Վե­րադար­ձին երբ կ՚անցնէի Սե­բաս­տիոյ մէ­ջէն, տե­սայ որ բո­լոր պո­ղոտա­ները եւ հրա­պարակ­նե­րը այդ խմբան­կա­րով զար­դա­րուած են։ Կեդ­րո­նը Մուսթա­ֆա Քէ­մալը նստած է եւ Հրա­նու­շին մատ­նա­ցոյց ըրած սպի­տակ մօ­րու­քով Մեհ­մէտ Պէյ ալ ճիշդ ետե­ւը։ Սե­բաս­տա­ցի պատ­մա­բան­ներ վա­ղուց ճշդած են Մեհ­մէտ Պէ­յի ինքնու­թիւնը. «Պէյ­փը­նար գիւ­ղէն Կիւ­րիւնի երե­ւելի­ներէն Էմին­պէ­յօղ­լու Մեհ­մէտ Պէյ»։

Ռայ­մոն Գէոր­գեանի եւ բազ­մա­թիւ թուրք պատ­մա­բան­նե­րու կող­մէ Կիւ­րիւնի աք­սո­րին գլխա­ւոր պա­տաս­խա­նատու­նե­րէն հա­մարուած Իթ­թի­հատա­կան­նե­րու շրջա­նային վարիչը։