Զահրատի 100 ամեակի առիթով
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՇԱՇՔԱԼ
Զահրատ ուսանողական տարիներուն երբ բանաստեղծութեան ծիրէն ներս կը մտնէր՝ արդէն իսկ իր քնարական ինքնատիպ ոճը երաշխաւորած էր։ Սկսնակ մը ըլլալով հանդերձ. գրեթէ վաղահաս փորձառու մըն էր։ Իր աշակերտութեան շրջանի գրականութեան տետրակներուն մէջ անտիպ մնացած բանաստեղծական առաջին փորձերը, որ անձամբ կարդացած եմ, տեսանելի կը դարձնեն եւ զարմանալիօրէն կը պարզեն իր յատկանշական քնարերգութեան խորութիւնը, ներուժն ու շնորհը։ Քերթողական արուեստի նրբութիւններուն հմուտ՝ համակիր եւ գրկաբաց զգայնութիւն մը, զուտ խորամտութիւն մը, արտակարգ երեւակայութիւն մը, յետոյ տողերու բխում մը։ Այո, ինքնեկ, բայց ոչ թէ դիւրակամ, այլ տառապանքին եւ ջանաթափ աշխատանքներու շնորհիւ գոյացած արդիւնք մը։
Կարծես թէ ի ծնէ բանաստեղծական հոգիով օժտուած էր Զահրատը։ Ինքն ալ յաճախ ընդգծած էր արդէն զինք եւ իր նմանները որակելու համար, ըսելով որ՝ բանաստեղծութիւնը ճակատագիր մըն է։ Այո, ճակատագիր մըն էր այդ, զինքը դէպի գրական ուղի տանող՝ թերահաս տարիքին ձեռք բերուած, ստեղծման խանդով, յամառ աշխատանքային խնամքով շաղուած, ձեւով եւ խորքով ներդաշնակ, բացառիկ ճարտարութեամբ կառուցուած գրական ուղի մը։ Գրականութեան մէջ չէ միայն, այլ գիտական ոլորտին մէջ ալ ընդունակ աշակերտ մը եղած է Զահրատը։ Ինծի այդպէս կը թուի թէ, հետագային, յանուն բանաստեղծութեան՝ հրաժարած է բժշկութենէ, կիսաւարտ թողելով համալսարանական ուսումը։
Ես կ՛ուզեմ Զահրատին 1 Փետրուար 1946 թուականին գրի առած, «Յաղթանակէն Ասդին» խորագիր, իր վաղ շրջանէն, քսան տողնոց տպաւորիչ բանաստեղծութեան վրայ կեդրոնանալ։ Երկրորդ Աշխարհամարտի յաղթանակին մէջ առանցքային դեր ստանձնող, այսինքն՝ պատերազմի արիւնլուայ դաշտին վրայ ինկող անհամար ու անանուն հոգիներու, հերոսներու յիշատակին ի յարգանք։ Սապէս կ՛սկսի։
Լոյսի ճամբան ինկող հոգիներուն ի՛նչ հեգնանք
Իբրեւ թէ լոյսը մթամած երկինքներէն պիտի գայ. -
Հարիւր երկրէ դեռ կը պոռան միլիոնաւոր կին, տղայ
Մենք լուսեղէն առաւօտներ ողջունելու համար ծնանք։”
Երկրորդ Աշխարհամարտի յաղթանակի եւ ազատութեան վերաբերեալ այդքան արժէքաւոր եւ տարբեր քերթուածներ կարդացած եմ, սակայն այսքան կարեկից ու հարազատ զգայնութեան եւ նուրբ իմացականութեան նուազ հանդիպած եմ։ Պիտի անցնիմ չորրորդ քառեակին, նպատակս պարզելու համար։
Դուք, որ ձեր քիմքը թրջեցաւ յաղթանակի գինիով
Պիտի մոռնա՞ք թէ հիւթն էր ան՝ զոհողութեանց ողկոյզին.-
Հաստատ քայլերով շու՛տ քալեցէք, քանի դեռ բաց է ուղին
Ու խնդացէ՛ք, երբ ձեր հետքէն քալէ ամբոխն՝ ապահով։
Այս իրաւ բանաստեղծութեան սրտագրաւ գեղեցկութիւնը մէկ դի դնելով, կ՛ուզեմ մասնաւորաբար ընդգծել հոս, ահաւասիկ՝ համամարդկային արժէքներու պաշտպան՝ արտակարգ հոգատարութիւնը եւ գիտակցութեան գնահատանքը։ Կ՛ուզեմ նաեւ հրաւիրել ձեր ուշադրութիւնը այս բացառիկ, աննման չորս տողերու վրայ, որ պիտի համարձակիմ Զահրատի բանաստեղծութեան բովանդակ բարձրորակ յաջողակին իբր թէ մանիֆեսթը համարել կամ հռչակել զայն։ Ինչո՞ւ, որովհետեւ բանաստեղծը տեղեակ էր ընդմիշտ յաղթանակի գինիին զոհողութեանց ողկոյզին հիւթը ըլլալէն եւ անոր բարձր գինով ձեռք բերուելէն, թէեւ առանց պարծենալու բոլոր դժուարութիւններուն ակնյայտ համեստութեամբ կուրծք տալով։ Ու հաստատ քայլերով երբ քալեց բաց ուղիէն, շատեր, իրմէ ներշնջուելով արդէն պիտի”հետեւէին իրեն, իր ինքնուրոյն գրական ակոսի հետքէն։ Սակայն՚ իսթանպուլահայ բանաստեղծներու նման սփիւռքահայ բանաստեղծներն ալ պիտի ազդուէին իրմէ, իր քերթողի տիպարէն, արդի հնարաւորութիւններէն, անզուգական բանաձեւէն, լեզուական ճկունութենէն, հմայքէն ու երգիծանքէն, որոնք բանաստեղծին ճակատագրականին կը պատկանին։
Զահրատի «յօժարակամ» ենթարկուած կամ մղուած ճակատագրականը նախընտրանքէ անկախ դրութիւն մըն էր ու անխուսափելի։ Իր էութեան, ինքնութեան, լինելութեան միակ ելքն էր կարծես թէ, բանաստեղծութեան հաշւոյն տառապիլը, բռնկիլ, նոյնիսկ մեծատաղանդ մէկու մը համար։ Կամ ո՞վ գիտէ, այս կեցուածքը աշխարհին հանդուրժելու ամոքիչ ձեւ մըն էր։
Զահրատ, ինչպէս քիչ առաջ նշեցի, առաջին լուրջ փորձերը կատարած է 1939-էն սկսեալ, այսինքն 15 տարեկանին շուրջ։ Գրելու արդիւնաբեր արտադրութիւնով հանդերձ, առաջին անգամ 1943-ին «Ժամանակ» օրաթերթի գրական բաժնին մէջ լոյս տեսաւ իր մէկ քերթուածը՝ «Աստղ մը» վերնագրով, Ծովակի, այսինքն Վահրամ Սարգիսեանի քաջալերութեամբ, բաւական ուշ։ Հարկաւ թէ, բնաւ դիւրին չեղաւ ինքզինք ապացուցել, համակրանք ձեռք բերել ու հանրածանօթ դառնալ։ Ինչպէս՝ նման ժխտական վարմունքին ենթարկուեցան Ճանճիկեանը եւ Գալուստեանը՝որոնք հիմնադիրներն էին «Իսթանպուլահայ բանաստեղծութեան նորարար շարժում»ին։ Այս քերթողական նորարքը այնպիսի շարժում մըն էր, որ նախնի գրականութեան փառաւոր ժառանգէն սնանելէ զատ պիտի ներշնչուէր նաեւ ֆրանսական եւ թրքական արդի բանաստեղծութեան տարազէն։ Յետոյ հարստացաւ, զարգացաւ ան, Խրախունիի, Իգնա Սարըասլանի նման կարեւորագոյն վարպետ բանաստեղծներու երկերով ալ։ Բայց ներկայիս, դժբախտաբար, իրենց յաջորդող նոր սերունդ մը չկրցաւ ծայր տալ, երեւան գալ իր մէջէն։
Զահրատ բառերուն արարիչ ուժին գիտակից որպէս տարրաբան, կազմիչ ճարտարութեամբ, սրամիտ տեսութեամբ մնայուն իրագործումներ արձանագրեց յատկապէս։ Պարզ նիւթերէն կրցաւ նաեւ հրաշքներ կերտել, թէեւ անոնցմէ ոմանք, որքան կարճ, այդքան ազդու եղան։
Անշուշտ՝ թէ ամէն մի քերթուած (ինչպէս գեղարուեստական ամէն մի արտադրութիւն) իր ժամանակինն է՝ նկարագրական բոլոր բաղադրիչներով՝ իր հոգիով, հոգեբանութիւնով, միտքով, զգացմունքներով ու հզօրէն կախեալ գոյատեւման կամքով։ Սակայն՝ Զահրատի երկերը մեծ մասամբ զերծ պիտի մնան ժամանակին անխնայ կործանումէն, քանի որ՝ անոնք իրենց մէջ զգայացունց ու գեղագիտական գրաւիչ տիպարով մը ընկերային եւ համամարդկային արժանիքները նկարագրելով, լուսաճաճանչ, իմաստասէր, հաճելի կամ թախծոտ հայեացքով խնդութիւն մը կը ստեղծեն։ Բացի այդ, անոնք յաճախ առ յաճախ կարդացուելու, իմացուելու ցանկութիւն կը խրախուսեն ընթերցողին իմացականութենէն ներս։ Իր անձնայատուկ յղացման հզօրութիւնը յստակացնելու համար, ամբողջական երկերէն, բոլորին ծանօթ, միայն վաղ շրջանի սա գլուխ-գործոցները նշելով պիտի բաւարարուիմ։ «Գիշերապահը», «Ոսպ ստկող կինը», «Անհաշիւ», «Իւղ», «Նինա», «Մինչեւ Գանատա», «Զրոյց», «Սիրածներուդ բերնին մէջ»ը։ Ահա թէ ինչ ըսել կ՛ուզեմ։
Խօսքս աւարտին պիտի հասնի «Դդումի համ» հատորին յառաջաբանէն նմոյշով մը, որ Տկ. Անայիս Եալտըզճեանի կողմէ ընթերցողին հասցէին ուղղուած էր իբրեւ սրտի խօսք։
«Զարէն նոյնացած էր իր գրականութեան հետ. ան կ՛ապրէր բանաստեղծութեան մէջ, բանաստեղծութեան զուգահեռ, բանաստեղծութեան համար։ Իր եղելութեան առանցքը այդ անձեռնմխելին, այդ անթափանցելին էր, իր վահանը՝ վահան մը աննիւթ, զուտ գաղափար, բորբ հաւատքէ զոր դրօշի պէս կուրծքին վրայ կը բռնէր։
Այդ կուրծքը այլեւս չկայ։ Բայց կայ այս հատորը, զոր իրենց կուրծքին վրայ խանդաղատանքով պիտի սեղմեն բոլոր անոնք, որոնք սիրեցին իր տաղերգութիւնը եւ իր անձը որպէս Զահրատը - Ուրիշը – Տարբերը»։
Կը շնորհաւորեմ Զահրատի հարիւրամեակը։ Կեցցէ՚ իր հզօր, հանճար երկերը եւ անթառամ բարի յիշատակը առյաւէտ։
