«Եթէ ասիկա գերեզման չէ, հապա ի՞նչ է»

ՍԵՍԻԼ ԱՐԹՈՒՉ

Թէեւ «Եոլ­ճու» թա­տերա­խումբին «Կո­միտաս»-ը շատ մը դի­տան­կիւննե­րէ բա­ւական գնա­հատե­լի եւ յա­ջողակ գտայ, սա­կայն թա­տերաս­րա­հէն մեկ­նե­լէս ետք յստակ չէր ին­ծի հա­մար, թէ ճիշդ ի՛նչ կը մտա­ծեմ փիեսին մա­սին։ Սկսե­լու հա­մար, երախ­տա­պարտ եմ թա­տերա­խումբին՝ Կո­միտա­սի կեան­քը բե­մադ­րելնուն եւ, յատ­կա­պէս, ներ­կա­յաց­ման ընդմէ­ջէն եղե­լու­թիւնը ամ­բողջու­թեամբ բա­ցայայտել­նուն տքնա­ջան աշ­խա­տան­քին հա­մար։ Կար­ծես, թէ անոնք Կո­միտա­սին, որ ծա­նօթ էր իր լռու­թեամբ, խօ­սելու տա­րածք տո­ւին։ Ինչ որ զիս քիչ մը շփո­թեցուց այն է, որ Կո­միտա­սի կեան­քը կը պատ­մո­ւի իր վեր­ջին օրե­րուն ըն­թացքին հո­գեբու­ժա­րան եղած ժա­մանակ, յե­տադարձ ակ­նարկով, եւ որ­պէս ար­դիւնք՝ իբ­րեւ թէ անոր միշտ ալ խե­լագա­րուած ըլ­լա­լու պա­տում մը կը կա­ռու­ցո­ւի։ Կար­ծես, թէ կը հե­տեւինք մշտա­պէս խե­լագա­րուած Կո­միտա­սի կեան­քին՝ ծնունդէն հո­գեբու­ժա­րան ու հոն­կէ ալ մահ։ Կը մտա­ծեմ՝ ար­դեօ՞ք այս կը մեղ­մացնէ Ապ­րիլ 24-ի հե­տեւան­քով իր մտա­յին խան­գա­րու­մը։

Կո­միտա­սի կեան­քի պատ­մութիւ­նը, որ բո­լորս լսած ենք կար­ծեմ,— կամ կը յու­սամ, որ լսած եղած ըլ­լանք, — այն է, որ ան հայ­կա­կան ժո­ղովրդա­կան եւ կրօ­նական երաժշտու­թեան ոլոր­տին մէջ գոր­ծունէու­թիւն ծա­ւալած վար­դա­պետ մըն էր, որ 24 Ապ­րիլ 1915-ին կը ձեր­բա­կալո­ւի, Չան­ղը­րը կ՚աք­սո­րուի ու կ՚ազա­տի շնոր­հիւ հե­ղինա­կաւոր մար­դոց, իսկ կեան­քին մնա­ցած օրե­րը կ՚ան­ցը­նէ Ֆրան­սա, հո­գեբու­ժա­րանի մը մէջ, ուր կը մա­հանայ։ Իր մա­սին տա­րաձայ­նութիւննե­րը կ՚ըսեն, որ ան 1915-էն ետք բնաւ չխօ­սեցաւ։ Գրե­թէ վստահ ենք, որ Կո­միտաս խզեց իր ըն­կերնե­րուն հետ կա­պը՝ մա­նաւանդ անոնց հետ, որոնք պատ­ճառ դար­ձան իր հո­գեբու­ժա­րան մտնե­լուն։ Սա­կայն ճիշդ չէ այն վար­կա­ծը, թէ Կո­միտաս բնաւ չէ խօ­սած։ Իսկ եթէ ճիշդ չէ, ապա ին­չո՞ւ ըն­դունո­ւած է այս վար­կա­ծը։ Կը կար­ծեմ, որ խօ­սիլը, պա­տահա­ծին բա­ցայայ­տումը, կը նշա­նակէ հաշ­տո­ւիլ հո­գեխո­ցին հետ, իսկ չխօ­սիլը՝ չհաշ­տո­ւիլ. բայց նաեւ չխօ­սիլը խորհրդա­նիշ է դի­մադ­րութեան։ Կո­միտաս, թէ­կուզ քիչ խօ­սիլով կամ՝ շատ, խորհրդանշան է ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ետք կեան­քի վե­րադառ­նա­լու գա­ղափա­րին մերժման, եւ թե­րեւս այս մեր­ժումը մարմնա­ցաւ այն տա­րաձայ­նութեան մէջ, որ ան բնաւ չխօ­սեցաւ։

Կար­դա­լով Ռի­թա Սու­լա­հեան Գու­յումճեանի «Խե­լագա­րու­թեան ակունքնե­րուն մէջ։ Կո­միտաս» գիր­քը, հասկցայ, որ բազ­մա­զան դէպ­քեր կը յա­ռաջաց­նեն Կո­միտա­սի խե­լագա­րու­թիւնը։ Հո­գեվեր­լուծու­մը մե­զի կը բա­ցատ­րէ, որ կա­րելի է ու­նե­նալ հո­գեհերձման կազ­մո­ւածք (psychosis), բայց եւ այնպէս՝ ապ­րիլ առանց ախ­տանշան­նե­րու։ Կը կար­ծեմ Կո­միտա­սը հա­կամէտ էր հո­գեհերձման ՝ իբ­րեւ հե­տեւանք կա­նուխ տա­րիքէն ծնող­քը կորսնցու­ցած ըլ­լա­լուն, բայց կա­րողա­ցած էր հա­ւասա­րակշռո­ւած իրա­կանու­թիւն մը ստեղ­ծել ինքզին­քին հա­մար՝ իր ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րուն ճամ­բով։ Ըստ Գու­յումճեանին, Կո­միտա­սի հո­գեհեր­ձումը գրգռող դէպ­քը եղած է այն պա­հը, երբ ժան­տարմը՝ տես­նե­լով ծա­ռաւ Կո­միտա­սի ջուր խմե­լը Չան­ղը­րըի ճամ­բուն վրայ, անոր գլխուն կը պար­պէ կու­րը։ Իր դէմ­քին զար­նո­ւող ջու­րը կը փշրէ Կո­միտա­սի այն աշ­խարհը, ուր ինքզինք յա­րաբե­րաբար ապա­հով կը զգար, ու կը շար­ժէ իր ոտ­քին տա­կի գե­տինը։ Հե­տեւա­բար, ճա­նապար­հորդու­թեան սկիզ­բէն այ­լոց բա­րոյա­պէս խթա­նողի՝ Կո­միտա­սի աշ­խարհը կը փլի։ Բայց Կո­միտա­սը պէտք ու­նէ՞ր իր կեան­քը հո­գեբու­ժա­րանի մէջ ան­ցը­նելու։ Այս դժո­ւար հար­ցում է։ Գու­յումճեան նաեւ կը վեր­լուծէ Կո­միտա­սի հո­գեբու­ժա­րանի խնամ­քին տակ մնա­լը՝ որ­պէս ցե­ղաս­պա­նու­թեան ներ­գործու­թիւն։

Յօ­դուա­ծին սկիզ­բը նշե­ցի, որ Կո­միտա­սը Ֆրան­սա կը բու­ժո­ւէր։ Այս ճիշդ է, բայց ամ­բողջա­կան տե­ղեկու­թիւն չէ։ Նախ­քան Ֆրան­սա մեկ­նի­լը, Կո­միտաս եր­կու տա­րի կը մնայ Պոլ­սոյ Լա­փէ հի­ւան­դա­նոցին մէջ՝ հռչա­կաւոր Մազ­հար Օս­մա­նի հո­գատա­րու­թեան տակ։ Հի­ւան­դա­նոց մուտք գոր­ծե­լու պատ­մութիւ­նը շատ տխուր պատ­մութիւն մըն է։ Այնպէս ինչպէս Ապ­րիլ 24-ին ձեր­բա­կալո­ւած էին իրենց տու­նե­րէն, բազ­մա­թիւ սու­տե­րով, Կո­միտաս հի­ւան­դա­նոց կը տա­րուի սպա­ներով՝ իբ­րեւ, թէ զինք կը տա­նին եր­գի մա­սին հար­ցում ու­նե­ցող նա­խարա­րի մը մօտ, եւ ան իրա­ւունք իսկ չու­նե­ցաւ հի­ւան­դա­նոցին մէջ ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու։ Աւե­լին, այս կար­գադրու­թեան գլուխ գոր­ծո­ցը ոչ այլ ոք էր, քան բժիշկ Վահ­րամ Թոր­գո­մեանը, որ Ապ­րիլ 24-ին ինք եւս Կո­միտա­սի հետ Չան­ղը­րը աք­սո­րուած էր։ Բա­նակի ժա­նիք­նե­րէն ազա­տած ու բան­տարկո­ւած հո­գեբու­ժա­րան, որ իրեն հա­մար պե­տական այլ հիմ­նարկ մըն էր, Կո­միտա­սի վի­ճակը չբա­րելա­ւուե­ցաւ Լա­փէի մէջ, ուստի իր ըն­կերնե­րը զինք փո­խադ­րե­ցին Ֆրան­սա՝ ան­գամ մը եւս սու­տե­րով պա­տուած լու­րով մը՝ իբ­րեւ թէ խորհրդա­ժողո­վի մաս­նակցե­լու հա­մար։ Կո­միտաս նախ կը մնայ եկե­ղեց­ւոյ մէջ, բայց, բա­րելաւ­ման նշան­ներ ցոյց չտա­լով, դար­ձեալ կ՚ար­գե­լափա­կուի հի­ւան­դա­նոցի մէջ։

Կո­միտաս կեան­քին ըն­թացքին ու­նե­ցաւ տնտե­սական տագ­նապներ եւ ըն­տա­նիք մը չու­նէր զինք հո­գացող։ Ըն­տա­նեկան պա­րագա­ներուն եւ ըն­կերնե­րուն կո­րուստը շա­րու­նակ ցնցե­ցին զինք. յետ-Ապ­րիլ 24-ին, ան թա­ղուած էր աւե­րակ­նե­րուն տակ այն աշ­խարհին, որ կա­ռու­ցած էր իր կո­րուստնե­րէն։ Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը քան­դեց ամէն բան եւ ամէն տեղ, ուր շնչած էր վար­դա­պետը, բան մը չձգե­լով ետին։ Իր ամե­նէն մօ­տիկ­նե­րը, թէ­կուզ բա­րի մի­տումնե­րով, ի վեր­ջոյ խա­փեցին զինք եւ յանձնե­ցին թուրք հո­գեբուժնե­րու, ծա­խեցին իր ու­նե­ցուածքնե­րէն մեծ մա­սը՝ առանց իր լու­րին՝ վճա­րելու հա­մար հի­ւան­դա­նոցա­յին ծախ­սե­րը, եւ անխնայ վա­րուե­ցան իր անձնա­կան իրե­րուն, նա­մակ­նե­րուն եւ նօ­թերուն հետ՝ ա­նոնց փո­խադ­րութեան ըն­թացքին։ Կո­միտա­սի փլու­զո­ւող աշ­խարհը աւե­լի պի­տի մթագ­նէր իր ինչքե­րուն, տան, անձնա­կանու­թեան իրա­ւունքին ու ըն­կերնե­րուն հան­դէպ ու­նե­ցած վստա­հու­թեան կո­րուստով։

Փա­րիզի հո­գեբու­ժա­րան զինք այ­ցե­լող իր նախ­կին սե­նեկա­կիցին՝ գծագ­րիչ Փա­նոս Թեր­լէ­մէզեանին հետ մա­հուան մա­սին խօ­սելով, Կո­միտաս իր սե­նեակին դու­ռը կը բա­նայ եւ հարց կու տայ՝ «Եթէ ասի­կա գե­րեզ­ման չէ, հա­պա ի՞նչ է»։ Ան կար­ծես կը հասկնայ, որ կեան­քի մէ­ջի մա­հուան կը տա­րուի։ Մեր պար­տա­ւորու­թիւնն է հասկնալ իր մեր­ժումը՝ առանց նո­ւաս­տացնե­լու զայն «խեն­թա­ցաւ, լռեց ու մե­ռաւ»-ի, առանց նո­ւազեց­նե­լու լռու­թիւն պատ­ճա­ռած եւ կեան­քէն քա­շուած շար­ժա­ռիթ­նե­րը 24 Ապ­րիլ 1915-ի գի­շերո­ւան, ու յի­շել Կո­միտա­սը ո՛չ միայն իր խեն­դութեամբ կամ լռու­թեամբ։ Թե­րեւս պէտք է Կո­միտա­սը ներ­կա­յաց­նել լե­զուով մը, որ սկսած է փճա­նալ Չան­ղը­րըի ճամ­բուն վրայ, լե­զու մը, որ կը փշրո­ւի մա­հէն, սու­տե­րէն ու անվստա­հու­թե­նէն։

(Թարգմա­նու­թիւն՝ Արազ Գո­ճայեան)