Ես առոյգ եմ այդ հողերուն վրայ
ՎԱՐԴԱՆ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
74 ամեայ Ստեփան Պոտուեան լիոնաբնակ ֆրանսահայ մըն է։ Երիտասարդութեան տարիներէն ի վեր կը ճամբորդէ աշխարհի զանազան վայրերը։ Դէպի Թուրքիա իր առաջին ճամբորդութիւնը կը կատարէ 1968-ին, Կապատովկիա։ 1969-ին երկրորդ այցելութիւնը ուղղուած է Արեւմտեան Հայաստան։ Պատահաբար կը ծանօթանայ քիւրտ երիտասարդի մը, որուն հետ բարեկամութիւնը կը շարունակուի մինչեւ քանի մը տարի առաջ, երբ ան ոճիրի մը զոհ կ՚ըլլայ Փարիզի մէջ։ «Զաւակները իմ զաւկիս նման կը սիրեմ։ Երբ որ Թուրքիա գամ, անպայման կ՚այցելեմ իրենց ընտանիքը» կ՚ըսէ Պոտուեան։
Չի յիշեր դէպի Թուրքիա կատարած ճամբորդութիւններուն թիւը։ Վերջին այցելութիւնը կայացաւ Իսթանպուլի Ֆրանսական Մշակոյթի Կեդրոնին հրաւէրով, ուր ան բանախօսութիւնով մը ներկաներուն հետ կիսեց 45 տարուան այս ոդիսականը, իր լուսանկարներուն ընկերակցութեամբ։
Սոյն միջոցառումէն օգտուելով հանդիպում մը ունեցանք Ստեփան Պոտուեանի հետ։
Վարդան Էսդուգեան- Կրնա՞ք համառօտ կերպով ծանօթացնել դուք ձեզ։
Ստեփան Պոտուեան- Համարեայ 74 տարեկան եմ։ Ուսեալ չեմ, դպրոց չեմ յաճախած։ Ասպարէզով սպորդի մարզիչ եմ։ Դուստր մը ունիմ, որ իմ կիրքը կը բաժնէ, այսինքն աշխարհ կը շրջի։ Բայց իր նախապատուութիւնը Սուրիա, Լիբանան, Եգիպտոսի նման Միջինարեւելքի երկիրներն են։ Ծնողներս, բազմաթիւ հայ ընտանիքներու նման 1922-23 թուականներուն նախ Զմիւռնիա, ապա Յունաստանի Քորֆու կղզին, Աթենք, ու վերջապէս Մարսէյլ հասած են։ Ես Լիոն ծնած եմ։ Հազիւ քսաններուս գիտակցեցայ հայ ինքնութեանս։ Տան մէջ ֆրանսախօս էինք եւ մեր թաղը հայաբնակ չէր։
Վ.Է.- Ձեր քսաններուն ի՞նչը ձեզի դրդեց, որ Թուրքիա այցելէք։
Ս.Պ.- Հայրս 1965-ին թոշակառու դառնալէ ետք Եոզղատ գնաց ու գտաւ իր ծնած տունը։ Կին մը բացած է դուռը, որուն հայրս ըսած է «այս իմ տունս է»։ Կինը առարկած է ըսելով որ աւելի քան յիսուն տարի է հոս կը բնակին։ Հայրս հաստատած է ըսելով որ ճիշդ է, ինք անկէ ալ առաջ է որ հոս բնակած է։ Կինը այս խօսքը լսելով հայրս ներս կ՚առնէ եւ երկու օր կը հիւրասիրէ իր տան մէջ։ Վերադարձին, երբ այս դէպքը պատմեց, որոշեցի Թուրքիա այցելել։ Առաջին անգամ Կապատովկիոյ շրջանը, անմիջապէս յաջորդ տարի ալ դէպի Արեւելք ճամբորդեցի կնոջս հետ։ Ան հիմա ձանձրացած է այս պտոյտներէն, ուստի վերջին տարիներուն առանձին կը շրջիմ։
Վ.Է.- Իսկ ի՞նչ էր առաջին տպաւորութիւնը։ Կը վախնայի՞ք։
Ս.Պ.- Անշուշտ, այդ տարիներուն եթէ մէկը ինծի տասը երկվայրկեանէն աւելի նայէր կը վախնայի ու իսկոյն կը հեռանայի։ Իսկ այժմ ինքնաշարժիս ետեւի ապակիին վրայ Հայաստանի դրօշով կը մտնեմ Թուրքիա։ Առաջին անգամ Վան երթալով ես ինձ շատ լաւ զգացի։ Դժուար բացատրելի զգացում է, բովանդակ Թուրքիան չէ, որ հարազատ է ինծի համար, այլ Արեւմտեան Հայաստանը, յատկապէս ալ Վանը, հակառակ որ մեր ընտանիքի մէջ Վանի հետ առնչութիւն մը չկայ։ Սկիզբները միայն կնոջս հետ կը ճամբորդէի, յետոյ աղջիկս ծնաւ եւ մէկ տարեկանէն սկսեալ ան ալ հետերնիս տարինք։ Թուրքիոյ մէջ այնքան շատ պտըտեցայ որ վստահ եմ իմ տեսած տեղերը ոչ մէկ թուրք չէ տեսած։ Վերջին երկու տարիներուն, առողջութեան պատճառներով չէի եկած, բայց այս տարի ալ Ապրիլ 24-ի միջոցառումներուն ներկայ ըլլալու համար եկայ։ Այս միջոցին քանի մը անգամ Հայաստան այցելած եմ։ Այդ այցելութիւններուն առաջինը իմ որպէս քաղաքապետ ծառայած աւանի Հայաստանէն ուրիշ աւանի մը հետ «Քոյր քաղաքներ» հռչակուելուն առթիւ էր։ Կրնայ ձեզի խոտոր թուիլ, բայց Հայաստանը ինծի համար այնքան ալ հարազատ չէ։ Անշուշտ այս զգացումը չէի բաժնած ինծի ընկերակցող պատուիրակութեան անդամներուն հետ։ Կրնային սխալ հասկնալ։
Վ.Է.- Իսկ ֆրանսահայերը ի՞նչ հակազդեցութիւն կ՚ունենային։
Ս.Պ.- Առաջին տարիներուն «խենդ ե՞ս» կը հարցնէին։ Համոզուած էին որ կեանքս կը վտանգեմ Թուրքիա երթալով։ Թէեւ բաւական նուազած ըլլալով մինչեւ այսօր ալ այդպէս մտածող ֆրանսահայեր կան։ Նոյնիսկ գտնուեցան մարդիկ, որոնք զիս լրտեսութեամբ ամբաստանեցին։ Իսկ այսօր բոլորն ալ հոգի կու տան Թուրքիա գալու համար։ Շատ կը ցաւիմ, որ թէ հայերէնին եւ թէ թուրքերէնին լաւ չեմ տիրապետեր։
Վ.Է.- Իսկ այս այցելութեան մասին ինչե՞ր կը պատմէք։
Ս.Պ.- Ֆրանսական Մշակոյթի Կեդրոնին մէջ «Արեւելեան Անատոլուի մէջ քառասուն տարուայ ճամբորդութիւն մը» խորագիրով միջոցառում մը կազմակերպուած էր։ 7 Հոկտեմբերին կայացող այդ բանախօսութեան ընթացքին ցուցադրեցի նաեւ նախորդ ճամբորդութիւններէն լուսանկարներ։ Այդ օր հանդիսատեսներուն հետեւեալը ըսի՝ «Վանա Լճի եւ շրջակայքի, ներառեալ Աղթամար կղզիի վրայ պատմութիւնը կը շարունակուի։ Ես այդ պատմութեան հետքերուն վրայ քալելէն մեծ հաճոյք կ՚առնեմ։ Արեւելեան Անատոլու իւրաքանչիւր այցելութեանս, ես ինձմէ մասնիկ մը եւս կը յայտնաբերեմ։ Կը խօսիմ եկեղեցիներու աւերակներուն հետ, -յաջորդ տարի կրկին կը հանդիպինք- ըսելով հրաժեշտ կ՚առնեմ այդ քարերէն։ Ես զիս միշտ առոյգ զգացած եմ այդ հողերուն վրայ»։
