Երուսաղէ՛մն ալ հայրենիք է, Թորոնթօ՛ն ալ...
ՌՈՒԲԷՆ ՃԱՆՊԱԶԵԱՆ
«Երուսաղէմի օր»ն է, 26 Մայիս, եւ նստած եմ Աւետեաց երկրին սիրտը գտնուող «Save the ArQ» շարժումին կողմէ կառուցուած ժամանակաւոր տնակին մէջ. «Կովերու պարտէզ»-ին (կամ ինչպէս տղաքը կը կոչեն՝ «Փարքինկ»-ի) կայանատեղիին մէջն ենք: Դուրսի օդը տաքութեամբ ու լարուածութեամբ ծանրացած է։ Քանի մը ժամ ետք, տասնեակ հազարաւոր կապոյտ ու ճերմակ դրօշներ ծածանող իսրայէլցի հրեաներ (շատերը բնակավայրերու նորաբնակներ) սադրիչ կերպով պիտի քալեն Հին քաղաքին մէջէն. բռնութեան սպառնալիքը բոլորին գլուխներուն վրայ է կախուած:
Ներսը, սակայն, հովասուն է. արաստաղին վրայ տեղադրուած օդորակիչը (air conditioner) մեղմօրէն կը խշշայ։ Համացանց կայ, հեռատեսիլն ալ վերջին լուրերը կը հաղորդէ։ Ինծի սուրճ կը մատուցուի 24-ժամեայ հերթապահութիւն կատարող տղոցմէ մէկուն կողմէ (ինք հոս կը մնայ ամբողջ ժամանակ, միւսները կու գան ու կ՚երթան). փառահեղ մօրուք մը կրող մարդ մը, որուն հետ երկու օր առաջ ծանօթացած եմ, սակայն ինծի հետ կը վերաբերի հին ընկերոջ մը պէս։ Կարճ ճամբորդութեանս ամենէն տաք օրն է, բայց մինչ իրենց պահած շունն (Արջը) եւ շնիկը (Արքան) սրունգներս կը հոտուըտան, այս սուրճը կարծես սիրտս կը զովացնէ։
Ժամանակաւոր տնակը, որ այդքան ալ ժամանակաւոր տեսք չունի արդէն, կառուցուած է հոգատարութեամբ, ինչպէս շարժումը որ ան կը ներկայացնէ. հոգատարութիւն՝ 1 700 տարուան պատմութեան հանդէպ, հոգատարութիւն՝ Երուսաղէմի հայկական թաղամասի նիւթական եւ հոգեւոր ճարտարապետութեան հանդէպ եւ հաւանաբար ամենէն կարեւորը՝ հոգատարութիւն իրարու հանդէպ։ Տարօրինակ զգացում մըն է շրջապատուած ըլլալ այսպիսի անվերջ առատաձեռնութեամբ՝ այսպիսի գոյութենական սպառնալիքի դիմաց։
Նստած տեղէս քանի մը քայլ անդին, ոչ հեռու անցեալին խոշոր պուլտոզերներ մտած էին, ղրկուած կառուցապատողի մը կողմէն, որ հովանաւորուած էր ծայրայեղ աջակողմեան ակտիւիստներու կողմէ, յուսալով, որ 98-ամեայ վարձակալութեան քողին տակ բաժին մը խլեն այս պատմական թաղամասէն։ Ասիկա անշարժ գոյքի սովորական վէճ մը չէ ու «Փարքինկ»-ը սովորական կայանատեղի մը չէ։ Ան ժողովուրդի մը հոգին է։
«Կովերու պարտէզ»-ը անցեալին ծառայած է որպէս գիւղատնտեսական հող, ապաստարան եւ տուն։ Ցեղասպանութենէն ճողոպրող հայերը հոս ապաստան գտած էին։ Այսօր, ան առաջնագիծն է ոչ միայն հողին, այլեւ գոյատեւման համար մղուող պայքարին։
Երկու օր առաջ, 24 Մայիսին, մէկ այլ հայկական համայնքի մէջ տօն էր. այս այնգամ հայերն էին տօնախմբողները սակայն: Երբ Երուսաղէմի մէջ աճող լարուածութեան մէջ համակարգիչիս առջեւ նստած էի, ել-նամակատուփս սկսաւ լեցուիլ հեռաւոր Թորոնթոյէն ղրկուած լուսանկարներով՝ պատկերներ Հայ երիտասարդական կեդրոնի ընդլայնման նախագիծի հիմնարկէքի արարողութենէն: Հարազատ դէմքեր, մանկութեան ընկերներ, որոնք դարձած են համայնքին ղեկավարները՝ հետեւելով մեր ծնողներուն, նախնիներուն հաստատուն քայլերուն։ Լուսանկարները կը յիշեցնեն, որ բարեկամներս այժմ թորոնթոհայ համայնքի ապագային մասին որոշում կայացնողներն են:
Ծանօթ հպարտութեան եւ կարօտի ալիք մը զգացի. ինչպէս միշտ՝ յուզուեցայ։ Թորոնթօն, ի վերջոյ, ծննդավայրս է։
Հակադրութիւնը ուժգնօրէն զգացուեցաւ. մէկը այն սփիւռքին՝ ընդարձակուող, բարգաւաճող, միւսը՝ յոյսով կառչած իր գոյութեան։
Բայց մակերեսին տակ, թելը նոյնն է. երիտասարդութիւն մը, որ կը համախմբուի, տարեցներ, որոնք կ’առաջնորդեն, համայնքներ, որոնք կը հաւատան։ Թէ՛ Երուսաղէմի եւ թէ՛ Թորոնթոյի մէջ, պայքարը աւելի մեծ բանի մը համար է, քան՝ պարզապէս տարածքի մը։ Ան մնայունութեան մասին է, ժառանգութեան մասին, արժանապատուութեան մասին։
Ինչ որ զիս ամենէն շատ տպաւորեց Երուսաղէմի հայկական թաղամասին՝ բայց յատկապէս այս տնակին մէջ, անտարբերութեան բացարձակ բացակայութիւնն էր։ Այս տղաքը՝ սաղիմահայ տղաքը, անձնուէր են, հայհոյող, բայց սրտով մաքուր ու բարի. եւ անշուշտ՝ վերջին ծայր հպարտ։ Անոնք կը դիմադրեն ուրախութեան եւ տխրութեան միահիւսուած զգացումներով, բայց երբեք չեն յուսահատիր։ Դիտեցի այս երիտասարդներուն (մաս մը տարիքով երիտասարդ, միւս մասը՝ հոգուով), որոնք հաւաքուած էին իրենց թաղամասը պաշտպանելու սադրիչներէն, ոչ թէ ատելութենէ մղուած, այլ բացարձակ սիրով:
Եւ ինծի մտածել տուին, թէ ի՞նչ է սփիւռքը, եթէ ոչ այս տեսակի նուիրում, այս տեսակի արմատարկութիւն (rootedness), նոյնիսկ այսպէս ըսուած «աքսորի» մէջ։
Յաճախ կը խօսինք հայկական սփիւռք(ներու) մասին մեծ, վերացական եզրերով։ Կը չափենք զայն բնակչութեան թիւով, նուիրատուութիւններու չափով, քաղաքական գոյներով ու պատկանելիութեամբ։ Բայց «Կովերու պարտէզ»-ը մեզի կը յիշեցնէ աւելի խորունկ բանի մը մասին, որ մեր ամենէն կարեւոր սփիւռքները չեն ամենէն մարդաշատերը, ամենէն բարձրաձայները կամ նոյնիսկ ամենէն ապահովները (նիւթապէս կամ այլ)։ Անոնք են, որոնք տակաւին կը կրեն իրենց ետին ձգած հողին բոյրը։ Անոնք, որոնք կը մնան արմատացած ոչ թէ նոստալժիայի մէջ, այլ՝ տեղի մէջ, ներկայութեան մէջ, դիմադրութեան մէջ։
Հոս ռոմանթիզմ չկայ, այլ պարզ հասկացողութիւն մըն է, որ ինչ որ բան վտանգի տակ է։
Որպէս մէկը, որ սիրելի ծննդավայրը ձգեց Երեւան ապրելու համար, յաճախ ինքզինքս բաժնուած կը գտնեմ՝ «տուն» հասկացողութեան բազմաթիւ տարբերակներու միջեւ։ Հայաստանը խորապէս կը համարեմ տունս, ու Թորոնթօն միշտ ալ հիմքս պիտի ըլլայ։ Եւ հիմա, ինչ-որ ձեւով, Երուսաղէմն ալ փորագրուած է այդ բարդ քարտէսին վրայ։
Դառն պարզութիւն մը կը տիրէ այսպիսի տեղ մը ըլլալը, մանաւանդ այսպիսի օր մը։ Սպառնալիքները ենթադրական չեն. անոնք հիմա կը պատահին։ Պուլտոզերները չեն ստեր։ Եւ մինչ կը նստիմ համակարգիչիս դիմաց, փորձելով այս ամէնը մարսել, կը գիտակցիմ, որ Հայաստանի մէջ ապրիլը սորվեցուցած է ինծի, թէ որքան փխրուն եւ որքան կատաղօրէն գեղեցիկ են մեր կապերը՝ դէպի հող, դէպի յիշողութիւն, դէպի զիրար։
Չեմ գիտեր, թէ ինչպէս կը վերջանայ այս պատմութիւնը։ Իրաւական պայքարը կը շարունակուի։ Սպառնալիքները չեն անհետացած։ Բայց գիտեմ, որ երբեք աւելի վստահ չեմ զգացած այն մասին, թէ ինչ կը նշանակէ պայքարիլ համայնքի համար. թէ՛ Թորոնթոյի մէջ երիտասարդական կեդրոն մը ընդլայնելը, թէ՛ Երուսաղէմի մէջ դիմադրութեան շարժում մը վառ պահելը, էութիւնը նոյնն է. պատկանիլը՝ պաշտպանել է։
Մենք Թորոնթոյի մէջ բախտաւոր ենք. ունինք կայունութիւն, միջոցներ, տարածութիւն։ Սակայն երբեք պէտք չէ զայն «for granted» առնենք: Մենք մեզի պէտք է հարցնենք՝ ի՞նչ կը կառուցենք եւ որո՞ւ համար կը կառուցենք զայն։ Արդեօք կը ստեղծե՞նք համայնք մը, որ կրնայ դիմանալ ժամանակին, կորուստին եւ ճնշումին։ Համայնք մը, որ կը յիշէ իր անցեալը, մինչ կը պատրաստուի ապագային համար։
Երուսաղէմի այս փորձառութիւնս յիշեցուց ինծի, որ սփիւռքը պարզապէս չէ այն տեղը, ուր կը յանգինք, այլ այն բանն է, որուն կ’որոշենք կառչիլ։
Շուրջս եղող տղոց համար, Հայաստանէն շատ հեռու, Երուսաղէմն ալ հայրենիք է, իսկ լուսանկարներուն մէջի տղոց համար Թորոնթօն ալ հայրենիք է:
Ու այդ բոլորովին բնական է:
«Թորոնթոհայ»-ի Յունիս 2025
