Երթ ինքնութիւնը կորսնցուցած քաղաքներու ընդմէջէն
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Մասամբ աւարտած ենք պատմական Վան քաղաքի հայ զբօսաշրջիկի համար յատուկ նշանակութիւն ունեցող վայրերու այցելութիւնը։ Վանը Վասպուրական նահանգի միայն փոքրիկ մէկ հատուածն է եւ աւելին կը պահանջէ շատ աւելի երկար օրեր, չըսելու համար շաբաթներ, նոյնիսկ ամիսներ։ Իսկ մենք մնացած հինգ օրերու ընթացքին նախատեսած ենք եւս ինը քաղաքներ այցելել։ Այսպէս Վանի պատմական բերդի մէջ ուրարտացի Արգիշտի թագաւորի դամբարանը այցելելէ ետք կ՚ուղղուինք դէպի Կարս։
Ճամբու տեւողութեամբ կը լսենք կիւմրեցի տիկին Շուշիկի երգը՝ «Ղարս, Ղարս հայրենի հարս, երբ պիտի Հայաստան ետ վերադառնաս»։ Երիտասարդ բայց փորձառու վարորդին՝ Իպրահիմի եւ իր GPS գործիքի շնորհիւ կէս գիշերը անց կը հասնինք մեր իջեւանը՝ Կատարինէ հիւրանոցը։ Յաջորդ առաւօտ կանուխ հիւրանոց եկած է Անիի աւերակներու մերօրեայ կարեւորագոյն մասնագէտ Վետաթ Աքչաէօզ։ Ան համեստաբար կը յայտնէ, թէ ինք ո՛չ պատմաբան է, ո՛չ ալ հնագէտ։ «Մասնագիտութեամբ ճարտարագէտ եմ եւ ապրուստս կ՚ապահովեմ այդ ճամբով։ Բայց Անին կախարդած է զիս, բոլոր ժամանակս կը տրամադրեմ Անիի գաղտնիքները բացայայտելու» կը պատմէ Աքչաէօզ։ Քանի մը ժամ ետք իր պատմածներուն կենդանի վկաները կը դառնանք նաեւ մենք։ Հիացումով կը լսենք իր փոխանցած գիտելիքները։ Իսկ ինք հիացումով կը փառաբանէ Հայաստանէ եկած մի ոմն քարտաշ Արաիկի արուեստը։ Ափսոս որ ան այս առաւօտ մեկնած է Հայաստան, քանի մը օր ետք վերադառնալու եւ Ամենափրկիչ եկեղեցւոյ վերանորոգման իր գործին շարունակելու համար։
Աւարտելով Անիի բազմաթիւ ճարտարապետական կոթողներու շուրջ մեր այցելութիւնը, այս անգամ Վետաթ Աքչաէօզի ուղեւորութեամբ կը շրջինք մօտակայ գիւղը, ուր կան բազմաթիւ քարանձաւներ, որոնց մէջ մինչեւ քանի մը տասնեակ տարիներ առաջ բնակութիւն ալ եղած է։ Ահա այստեղ կը սկսի Անիի առասպելաբնոյթ գաղտնիքները։ Անցքեր, որոնք ծառայած են իբրեւ թաքստոց, անցքեր, որոնք Ախուրեանի յատակը անցնելով կը հասնին գետի հանդիպակած ափին, այսօրուայ Հայաստանի հողերուն։ Խորշեր, որոնք հին անցեալին գործածուած են իբրեւ գերեզման, իսկ աւելի վաղ տարիներուն իբրեւ շտեմարան կամ մթերանոց։ Մեր ուղեցոյցը քիչ առաջ Անիի աւերակներուն մօտ նշած էր վայրեր, որոնք անցեալին աշխատանոցներ եղած էին։ Իսկ հիմա այս քարայրները կը բացատրէր, իբրեւ այդ արհեստաւորներու բնակարանները։ Ի զուր կը փորձենք պատկերացնել նախնեաց կենցաղը, չենք յաջողիր։ Կը փորձենք վերյիշել Անիի ողբերգական պատմութիւնը, կը դժուարանանք իրարմէ զանազանել այն բազում բարբարոս արշաւները, որոնց իւրաքանչիւրը հալածանքի նոր ալիք մը դարձան տեղացի խաղաղ բնակչութեան համար։ Այդ բոլորէն կը ձեւաւորուի Շիրազեան տողեր, որոնք Մաժակ Թոշիկեանի շնորհով կը դառնան մեղեդի եւ կը հնչեն մեր շուրթերէն. «Դեր մի կարօտ ունեմ անյագ, հասնեմ Անի ու նոր մեռնեմ, բանամ հոգուս դռները փակ, տեսնեմ Անին ու նոր մեռնեմ»։ Անիի ողբը մեր մանկութեան տարիներէն դրոշմուած է մտքերու մէջ։ Տակաւին մօր ծունկի տակ թոթոված ենք «Անի քաղաք նստեր կու լայ, չկայ ըսող մի՛ լար, մի՛ լար» տողերը։ Նոյնպէս դրոշմուած է փլատակներու վրայ նստած ու մազերը ուսերէն վար թափած աղջկայ կերպարը։ Վերջապէս հայ գաղթականութեան պատմութիւնը սկիզբ կ՚առնէ Անիի կործանումով։ Այդ է պատճառը, որ մեր գրականութեան ու երգացանկի մէջ անհամար են Անիի կարօտակէզ պատումները։ Ահա անոնցմէ մէկը եւս կը թափի մեր շրթներէն, այս անգամ Գարիկ Բանդուրեանի խօսքերով եւ Ալեքսէյ Հեքիմեանի երաժշտութեամբ. «ներիր որ ուշ եմ այդքան մօտդ գալիս իմ Անի, թէկուզ ամէն օր էլ գամ իմ կարօտը չեմ առնի։ Թէ քեզ մտքիցս էլ հանեմ, ես իմ սրտից չեմ հանի, կեանքս մատաղ քեզ կ՚անեմ, միայն շնչես դու Անի»։
Իպրահիմ ղեկը ուղղած է դէպի Կարս։ 40 քմ. անց կը հասնինք քաղաք եւ կը շրջինք նախ շուկայի փողոցներուն մէջ, ապա քաղաքի հին դիմագիծը պահող վայրերը։ Կը համտեսենք Կարսի պանիրը։ Հիացումով կը դիտենք ռուսաց տիրապետութեան օրերէն մնացած շէնքերը։ Անոնցմէ մէկ մասը մեծ խնամքով պահուած են ու հասած մեր օրերուն։ Իսկ շատեր տարօրինակ գոյներով փլասթիկի, ալումինիոմի յաւելուած բաժիններով աղաւաղուած աննշմարելի դարձած են։ Դարձեալ գիշերուայ ուշ ժամերուն է, որ կը հասնինք մեր իջեւանած Կատարինէ հիւրանոցը։ Այստեղ՝ Կարսի մէջ Կատարինէ կարծես, թէ ռուսականութիւնը բնորոշող յատուկ բառ մը դարձած է։ Ամէն տեղ կարելի է հանդիպիլ այս անունին։ Յաջորդ օրուայ այցելութիւնը կը սկսի քաղաքի լաւ պահպանուած հայկական կառոյցով՝ Սրբոց Առաքելոց Եկեղեցւով։ Եկեղեցին ու շրջափակը մեր ուշադրութիւնը կը գրաւէ իր մաքրութեամբ ու խնամքով։ Արդարեւ յաջորդ օր առաւօտուայ ժամերուն, երբ կ՚այցելենք հայոց այս պատմական սրբավայրը մեզ դիմաւորողները կ՚ըլլան երկու կանայք, որոնք աշխատանքի լծուած են եկեղեցւոյ շուրջ բոլորը աւլելով։ Իրականութեան մէջ պարզ է այս խնամքին տեղի տուող գործօնը՝ եկեղեցին դադրած է իր հիմնական առաքելութենէն ու վերածուած է մզկիթի։ Չարիքի մէջ բարիք տեսնող մեր միամիտ մտքով կը մխիթարուինք խորհելով թէ, այս ալ բարեբախտութիւն է, եթէ մզկիթի վերածուած չըլլար կը բաժնէր իր բազմաթիւ նմաններու ճակատագիրը ախոռի կամ աղբանոցի վերածուելով։
Ժամանակը սուղ է եւ պէտք է շարժուիլ։ Կը գոհանանք Կարսի թանգարանի կարճատեւ այցելութիւնով մը եւ կ՚ուղղուինք դէպի Սարըքամըշ։ Այս քաղաքը Թուրքիոյ երրորդ բանակի կարեւոր զօրամասերէն մէկը կը պահէ իր մէջ։ Ունի տխուր պատմութիւն մը։ 1915-ին այստեղ սառելով մահացած են 90 հազար պատանի զինուորներէ բաղկացող զօրագունդ մը, զոհ երթալով անփորձ հրամանատարի մը, Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր մեղաւորներէն Էնվէր Փաշայի կիրքերուն։ Այդ անփորձ պատանիները ամառնային շորերով ղրկուած են ճակատ, որպէսզի վատահամբաւ Էնվէրին շնորհեն հերոսի մետալ մը։ Հետեւանքը սարսափելի եղած է եւ այդ 90 հազար պատանին առանց մէկ հատ իսկ փամփուշտ արձակելու սառելով զոհուած են ձիւներու մէջ։ «Իսկ Սարըքամըշ թրքաբնակ աւանը բացի այս պատմութենէն ի՞նչ ունի տեսարժան», որ կը հարցնենք տեղացիներուն, բոլորը միաբերան կը նշեն Կատարինէի դղեակը։ Շուտով կը հասնինք այդ դղեակին։ Ամայի ու կիսաւեր փայտաշէն դղեակ մըն է մեզ դիմաւորողը։ Շուտով կը յայտնուի երիտասարդ պահակ մը, որ բացատրութիւններ կը փոխանցէ շինութեան մասին։ Ռուսաց Նիքոլա ցարը իր որդւոյն՝ Ալեքսէյի ապաքինման համար կառուցած է այս դղեակը։ Անշուշտ որ Կատարինէի հետ կապ մը չունի, բայց ժողովուրդը այդպէս կը կոչէ։ Հիմա նախատեսուած է վերանորոգութիւն մը Մշակոյթի նախարարութեան կողմէ։ Պահակը կը շարունակէ պատմել թէ դղեակը մինչեւ քանի մը տարի առաջ գործածուած էր զինուորներու կողմէ։ «Այդ գործածութեան ընթացքին ահագին փոփոխութիւններ կատարուեցան սենեակներուն մէջ։ Այդ փոփոխութիւնները անշուշտ որ վնասեցին շինութեան։ Հիմա նախ շէնքը իր հին տեսքին պիտի բերուի ու ապա դարձեալ եւ նոր փոփոխութիւններ պիտի կատարուի, քանի որ կը մտադրուի այստեղ հիւրանոց եւ ճաշասրահ սարքել»։
Այստեղ լոկ դղեակի մը օրինակով տեսնուածը իրականութեան մէջ արդի Թուրքիոյ պայմաններուն խնդրոյ առարկայ է պատմական հին քաղաքներու համար ալ։ Պարզապէս պողոտայ մը լայնացնելու համար անխնայ կրնայ զոհուիլ տուեալ քաղաքին յատկանիշը հանդիսացող բազմաթիւ շէնքեր, շինութիւններ։ Արդարեւ այս բոլորին ականատես կ՚ըլլանք մեր ճամբու շարունակութեամբ։
Երբ Իպրահիմին կառքը կը սուրայ միջքաղաքային կպրուղիի վրայ քաղաքները իրար կը խառնուին։ Եթէ քիչ առաջ Կարսի գաւառներով էինք հիմա անցած ենք Կարինի տարածքը եւ մեր դիմացն է պատմական Խորասան ու ապա Խնուս քաղաքները։ Այս քաղաքներու մէջ ոչինչ կայ նշանակելու արժանի։ Եթէ կայ, մարդն է միայն։ Ահա բենզինի լիցքակայանի մէջ մի ոմն օտարի հետ հայերէնով զրոյցի բռնուած է մեր խումբէն Էնեսէն։ Հետաքրքրութեամբ կը մօտենանք իրենց եւ կը պարզուի թէ Էնեսէի խօսակիցը համշէնցի մըն է։ Լաւ է որ մեր բարեկամուհին լաւ կը տիրապետէ հայերէնի այս պատմական բարբառին եւ երկուքով կը փորձեն հասարակական բարեկամներ յայտնաբերել։ Համշէնցու գործընկերներն ալ զարմանքով կը շրջապատեն զիրենք եւ կ՚ուզեն իմանալ թէ ինք ինչպէս կրնայ հաղորդակցիլ այս օտարներու հետ։ Մեր մտքին մէջ կառչած հարցում կը մնայ, արդեօք համշէնցին ուրա՞խ է այս հանդիպումէն։
Վարորդ Իպրահիմ մտահոգ էր ճամբու այս հատուածին մասին՝ «Խնուս-Վարդօ ճանապարհը խիստ ամահի է եւ լաւ կ՚ըլլայ որ օր ցերեկով անցնինք այդ հատուածը» կ՚ըսէ։ Կը շտապենք մեր երթը վարորդի մտավախութիւնը փարատելու համար։ Կը յաջողինք լոյս աչքով այդ ճամբան անցնիլ։ Ըստ կանխատեսման Վարդոյէն ետք պիտի հասնինք Պիթլիսի խաչմերուկը, ուրկէ պիտի թեքուինք Սասուն, որպէսզի գոնէ հեռուէն դիտենք Կոմքի վանքը եւ Մարութա Սարը։ Սակայն Պիթլիսի խաչմերուկին մինչեւ որ հասնինք օրը սկսած էր մթնիլ եւ մենք կը հրաժարինք Սասուն ուղղուելէ ու երթը կը շարունակենք դէպի Մուշ։
Մուշի մէջ դարձեալ մեզի համար հետաքրքրական է ո՚չ թէ քաղաքի պատմական եւ ճարտարապետական որեւէ գործ, այլ ինքը մարդը։ Արդարեւ հիւրանոց իջնելէ հազիւ քանի մը վայրկեաններ անց մեզ հետ ողջագուրուելու կու գան քաղաքի հայ հասարակութեան ներկայացուցիչները, «Տարօն» հայրենակցական միութեան անդամները։ Միութեան ատենապետ Հայրետտին Ասլան մեզ կը հրաւիրէ միութեան կեդրոն, որպէսզի աւելի ազատ զրուցենք։ Կարօտով կը յիշատակուի «Ակօս»ի հայերէն էջերու աւագ խմբագիր Սարգիս Սերովբեան։ Թէ Հայրետտին Ասլան, թէ Իսմաիլ Ատանըր երանութեամբ յուշեր կը փոխանակեն իրմէ։ Ապա կը պատմեն Համահայկական խաղերու իրենց մասնակցութիւնը, որպէս Տարօնի հայեր։ «Մենք միայն ֆութպոլի մարզի մէջ մասնակցեցանք ողիմպիականներուն, պարտութիւններ կրեցինք, բայց շատ ոգեւորուած ետ դարձանք»։ Ապա կը խօսինք միութեան առջեւ ծառացած խնդիրներու մասին։ «Ամենալուրջ խնդիրը հայերէնի դասընթացքներու կիսատ մնալն է» կը պատմէ Ասլան։ Հակառակ որ ունեցած են բաւականին հետաքրքիր հետեւողներ, դժուարացած են ուսուցիչի խնդիրը լուծելու։ Այստեղ կը կատարուին կարծիքի փոխանակումներ եւ մերոնք կը փորձեն ելք մը գտնել խնդիրը լուծելու համար։ Հաղորդակցութեան տուեալներ կը փոխանակուին եւ գիշերուայ ուշ ժամուն այս հանդիպումէն անյագ ակամայ հրաժեշտ կ՚առնենք իրարմէ։
Յաջորդ օր կարճատեւ շրջագայութիւն մը կը կատարենք Մուշի մէջ։ Ահաւասիկ քաղաք մը եւս, որ ոչինչ ունի ըսելու։ Այն միակ վայրը, որ իբրեւ թէ պիտի արժէր տեսնել նախկին հայոց բնակած թաղն է, որ այսօր ԹՕՔԻ-ի շինութիւններով դարձած է անճանաչելի։ Ուրեմն կը շարունակենք մեր երթը դէպի Տիգրանակերտ, ուրկէ պիտի անցնինք Տիյարպէքիր։ Այս երկու քաղաքները յաճախ կը շփոթուին իրարմէ եւ շատ անգամ ո՚չ թէ սխալմամբ, այլ գիտակցաբար։ Արդարեւ տեղւոյն հայութիւնը կը սիրէ Տիյարպէքիրը վերագրել Մեծն Տիգրանի, բայց իրողութեան մէջ Տիգրանի կառուցած քաղաքը այժմու Սիլվանն է եւ 20քմ. հեռու է Տիյարպէքիրէն։
Յաջորդ շաբաթ, թէ կանգ կ՚առնենք Տիգրանակերտի պարիսպներուն եւ թէ մեր երթը կը շարունակենք դէպի Տիյարպէքիր, Մարտին եւ Եդեսիա։
