Երգիծաբան Օտեանէն մանկութեան յուշեր
ՊԱՏՐԱՍՏԵՑ՝ ԼԱՐԱ ԹԱՇ
Երգիծաբան, լրագրող եւ հրատարակիչ Երուանդ Օտեան վերջերս թրքերէնի թարգմանուած «Ընկեր Բանչունի», «Ապտուլհամիտ եւ Շարլոք Հոլմս» գիրքերու եւ «Չարշըլը Արթին Աղա», «Թշուառը»-ի նման դասականացած թատրերգութիւններով Թուրքիոյ մէջ ալ ծանօթ հայ գրականութեան կարեւոր դէմքերէն մէկն է։
19 Սեպտեմբեր 1869-ին Իսթանպուլ, Ենիւգիւղ ծնած Օտեան տակաւին դպրոցի տարիներուն ուսանողական թերթը խմբագրելով սկսած էր գրական ասպարէզին։ Արքունի ճարտարապետութեան մէջ պաշտօն ստանձնած ընտանիքէ մը սերած գրողը փոքր տարիքներուն իսկ գտնուած էր Ֆրանսա, Իտալիա, Ռումինիա, Յունաստան, Հնդկաստան եւ Եգիպտոսի նման զանազան երկիրներ։ Սորված էր բազմաթիւ լեզուներ։ Իր ժամանակի հայ մտաւորականներու կողմէ տան մէջ դաստիարակուած Երուանդ Օտեան վայելած էր նաեւ Օսմանեան Կայսրութեան առաջին սահմանադրութեան հեղինակներէն հանդիսացող հօրեղբօր Գրիգոր Օտեանի հովանաւորութիւնը։
Հայերէնի բազում գրողներու նման Երուանդ Օտեանի գրական արտադրութիւնն ալ սկսած է մամուլի միջոցաւ։ Պոլսոյ «Հայրենիք», «Արեւելք», «Բիւզանդիոն», «Ժամանակ», «Ազատամարտ» եւ «Նոր Լուր» թերթերու միջոցաւ սկսող գրական արտադրութիւնը շարունակուեցաւ նաեւ այլ երկիրներու մէջ ալ։
Հայերէն երգիծական գրականութեան մէջ Յակոբ Պարոնեանէն ետք յիշուող առաջին անունն է Օտեան։ 1908-1925 թուականներու միջեւ գրի առածներով թէ հայոց ազգային իրականութիւնները, տառապանքները եւ թէ իր անհատական անպաշտպան կեանքի դրուագները ցոլացուց իր ընթերցողներուն։
24 Ապրիլ 1915-ին տարագրուած եւ Տէր Զօրի անապատէն մազապուրծ փրկուած Օտեան կեանքի մնացեալ տարիները անցուցած Գահիրէի մէջ մահացաւ 3 Հոկտեմբեր 1926-ին։ Ստորեւ ընթերցողներուն կը ներկայացնենք Օտեանի «Մանկութեան Յուշերս» յօդուածաշարքէն հատուած մը։
«Ծոյլ, միամիտ եւ մանաւանդ բթամիտ մանկութիւն մը ունեցած եմ, ֆիզիքապէս ճզղած, գրեթէ միշտ հիւանդկախ, բայց դէմքով սիրուն։
7-8 տարեկան էի, երբ հօրեղբայրս, Գրիգոր Օտեան, որ ամուրի էր ու տղաքը շատ կը սիրէր, զիս իր տունը առաւ, ուր տարիներով մնացի, վայելելով երկու հօրաքոյրներուս խնամքները։
Այնչափ կապուած էի հօրաքոյրներուս, որ երբ մայրիկս այցելութեան զար մեզի, կ՝երթայի վերնայարկը պահուըտելու, վախնալով որ զիս հետը կը տանի։
Այբուբենը ինծի սիրուեցուցած է Եւփիմէ հօրաքոյրս։ Այնչափ պինդ էր գլուխս, այնչափ դժուար կ՝ըմբռնէի գիրերը, որ խեղճ հօրաքոյրս հոգին կ՝ելլէր դաս տուած ժամանակը, եւ բան սորվելու մասին իմ անընդունակութիւնս տեսնելով՚ երբեմն նոյնիսկ կատաղութենէն կուլար, ինչ որ չափազանց կը յուզէր զիս, ու ես ալ կը սկսէի արցունք թափել։
Ասանկ բան մը չսորվելով լուսթրաճի պիտի ըլլաս, - կ՝ըսէր յաճախ։
Այդ հեռապատկերը նախ խրտչեցուացած էր զիս, բայց յետոյ կամաց-կամաց վարժուած էի եւ ի վերջոյ բոլորովին համակերպած։
Ի՞նչ ընեմ, - կ՚ըսէի, լուսթրաճի կ՚ըլլամ։
Կատարեալ տանջանք մըն էր ինծի համար այբուբենի դասը։ Բարեբախտաբար՝ դասէն յետոյ իբրեւ վարձատրութիւն, մեծ հօրաքոյրս ինծի կը պատմէր երկար հեքեաթներ, որոնց կ՚ունկնդրէի բերանաբաց յափշտակութեամբ, թէեւ հարիւրերորդ անգամն էր որ կը լսէի զանոնք ու գրեթէ գոց գիտէի ծայրէ ծայր։
Երկու տարի ետք հօրեղբայրս Եւրոպա գնաց։ Եւփիմէ հօրաքոյրս, մայրիկս ու ես ընկերացանք իրեն։
Այս ուղեւորութիւնը որ ինք ամիս տեւեց եւ որու միջոցին այցելեցինք Փարիզի ցուցահանդէսը, Վիշի, Նիս, Հռոմ, Նափոլի, բնականաբար խոր տպաւորութիւն մը թողուց մանկական երեւակայութեանս վրայ։ Երանութիւնս կատարեալ պիտի ըլլար, եթէ դասի մղձաւանջը կրկին չդառնացնէր իմ օրերս։
Այս անգամ հայերէն չէր, որ ստիպուած էի սորվիլ, այլ ֆրանսերէն։
Հօրեղբայրս կը պահանջէր որ օրական հինգ բառ ֆրանսերէն գոց ըսեմ. Պարտաւոր էի այդ հինգ բառերը ամէն իրիկուն կրկնել իրեն, ճաշէն անմիջապէս առաջ։
Հինգ բառ գոց ընելը կատարեալ տանջանք էր ինծի համար։ Ժամերով՝ երեսս պատին դարձուած, ծունկի վրայ, օրօրուելով կը կրկնէի բառերը։ ի վերջոյ կը կարծէի որ անոնք մտքիս մէջ լաւ մը տպաւորուած են, իսկ երբ զանոնք հօրեղբօրս կրկնելու ժամը կը հասնէր, յանկարծ կը մոռնայի։ Ասոր հետեւանքը կ՚ըլլար զրկուիլ անուշեղենէ կամ պտուղէ։
Իրիկուն մը դասը բնաւ չգիտցայ։
Այս գիշեր կերակուր պիտի չ՚ուտես. Անօթի պիտի մնաս. – վճռեց հօրեղբայրս։
Գիտէի որ այդ վճիռը անվերաքննելի էր, ու համակերպեցայ անտրտունջ։
Գացինք մեր պանդոկին ճաշարանը ու բազմեցանք հասարակաց սեղանը, հարիւրաւոր անձերու հետ։ Ամէն անգամ որ սպասաւորը կերակուր կը հրամցնէր ինծի, հօրեղբայրս կը միջամտէր, ըսելով։
Ոչ, անիկա պիտի չ՚ուտէ։
Իսկ ես, տրտում-տխուր հաւանօրէն կ՚անիծէի Բաբելոնի աշտարակը շինողները, որոնք՝ լեզուները բազմապատկելով՝ պատճառ կ՚ըլլային այսպէս, որ անօթի մնայի։
Հօրեղբօրս դաժան կերպարանքը, իմ խեղճուկ վիճակս, հօրաքրոջս ի նպաստ ինծի ըրած միջամտութիւնները վերջապէս ուշադրութիւնը գրաւեցին մեր քովը նստած ամերիկացիի մը եւ իր կնոջ։
Ինչ՞ու այս տղան կերակուր չէք կերցներ. Հիւա՞նդ է արդեօք հարցուց մարդը հօրեղբօրս։
Ոչ, հիւանդ չէ, բայց դասը չգիտցաւ եւ ատոր համար իբրեւ պատիժ, ճաշէն զրկուած է, պատասխանեց հօրեղբայրս։
Այս պարագան գայթակղեցուց ազատական ամերիկացին, որ գոչեց.
Ի՞նչպէս կարելի է իբրեւ պատիժ տղայ մը կերակուրէն զրկել...
Եւ ահա վիճաբանութիւն մը սկսաւ իրեն եւ հօրեղբօրս միջեւ, որուն մասնակցեցաւ նաեւ ամերիկուհին. Ի վերջոյ ան խնդրեց որ ներում շնորհուի ինծի...
Տիկնոջ խնդրանքը ընդունուեցաւ։
Այն ատեն տասը տարեկան էի, եւ իրաւցնէ ամօթալի էր ինծի համար չկրնալ օրական հինգ բառ գոց ընելը»։
