Երկօրեայ ֆորում համակարծութիւններով եւ տարակարծութիւններով

ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ 

[email protected]

Զրոյց՝ ՀՀ վար­չա­պետի աշ­խա­տակազ­մի Հան­րա­յին կա­պերու եւ տե­ղեկատ­ւութեան կեդ­րո­նի տնօ­րէնի աւագ խորհրդա­կան Ար­մէն Պետ­րո­սեանի հետ, «Օր­բե­լի ֆո­րում 2025» հա­մաժո­ղովի մա­սին։

4-5 Նո­յեմ­բեր թո­ւական­նե­րուն մեկ­նարկեց եր­կօ­րեայ «Օր­բե­լի Ֆո­րում 2025»-ը։ Դուք եւ ձեր աշ­խա­տակազ­մը խճո­ղուած շա­բաթ մը ան­ցուցիք։ Պատ­րաստու­թեան ըն­թացքը կրնա՞ք պատ­մել։ Այս հա­մաժո­ղովին ո՞ր եր­կիրնե­րէ, քա­նի հո­գի մաս­նակցած էին։ 

Հա­մաժո­ղովի նա­խապատ­րաստման աշ­խա­տանքնե­րը սկսած էին թե­րեւս ամիս­ներ առաջ, 2025 թո­ւակա­նի վաղ գառ­նան։ Բայց այդ ժա­մանա­կահա­տուա­ծին հա­մաժո­ղովի թե­ման այլ ուղղո­ւածու­թիւն ու­նէր։ Ան սա­հանո­ւած էր տա­րածաշրջա­նի խա­ղաղու­թեան, կա­յու­նութեան եւ այլ նիւ­թե­րով։ Օգոս­տո­սի 8-էն ետք, այ­սինքն պայ­մա­նաւո­րուա­ծու­թիւննե­րէն ետք, թե­մադի­քան ամ­բողջո­վին փո­խուե­ցաւ։ Որո­շուե­ցաւ ֆո­րում մը կա­ռու­ցե­լով խա­ղաղու­թիւն եւ բազ­մա­կող­մա­նի հա­մագոր­ծակցու­թիւն խո­րագ­րի հա­մապա­տաս­խան կեր­պով Ուա­շինկթը­նեան պայ­մա­նաւո­րուա­ծու­թիւննե­րու եւ մեր տա­րածաշրջա­նային ձե­ւաւո­րուող նոր իրո­ղու­թիւննե­րու, որ աւե­լի մի­տուած է խա­ղաղու­թեան հա­մապայ­մա­նի եւ տա­րածաշրջա­նէ ներս եւ այլ տա­րածաշրջան­նե­րու հետ բազ­մա­կող­մա­նի հա­մագոր­ծակցու­թեան խթան­ման։

Ընդհա­նուր առ­մամբ 16 եր­կիրնե­րէ, 45 մա­սնակից­ներ ու­նէինք։ Հա­յաս­տա­նի հա­րեւան եր­կիրնե­րէն, Ռու­սա­տանէն, Չի­նաս­տա­նէն, Հնդկաս­տա­նէն, Եւ­րո­միու­թեան ան­դամ մի շարք եր­կիրնե­րէ, Կեդ­րո­նական Ասիայի եր­կիրներ, Միացեալ Նա­հանգնե­րէ եւ այլն։

Բա­ւակա­նաչափ հե­տաքրքիր եւ յա­գեցած օրա­կար­գով հան­դի­պումներ, քննար­կումներ եղան եր­կու օրո­ւայ ըն­թացքին։ Ու­նե­ցանք գլխա­ւոր բա­նախօս­ներ ի դէմս ՀՀ Վար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շինեանի, Հայկ Յա­րու­թիւնեանի եւ Արա­րատ Միր­զո­յեանի։ 

4 Նո­յեմ­բեր երեք­շաբթի օր «Կա­ռու­ցե­լով խա­ղաղու­թիւն եւ բազ­մա­կող­մա­նի հա­մագոր­ծակցու­թիւն» խո­րագ­րով «Օր­բե­լի» վեր­լուծա­կան կեդ­րո­նի հա­մաժո­ղովին ելոյ­թով մը հան­դէս եկաւ Վար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շինեան։

Փա­շինեան իր ելոյ­թին մէջ խա­ղաղու­թեան ըն­կա­լու­մը շեշ­տե­լով՝ «Վեր­ջին տա­րինե­րուն մեր կա­ռավա­րու­թեան եւ ան­ձամբ իմ ար­ձա­նագ­րումը անոր մա­սին էր, որ եթէ մենք պատ­մա­կան հայ­րե­նիքի ըն­կա­լու­մը չփո­խէինք իրա­կան հայ­րե­նիքի ըն­կա­լու­մով խա­ղաղու­թիւնը պար­զա­պէս կը փլու­զո­ւի» ըսաւ։ 

Ըստ ձեզ Փա­շինեանի խա­ղաղու­թեան մա­սին քա­ղաքա­կանու­թիւնը ճի՞շդ փու­լի մէջ է։

Ար­դէն մի քա­նի տա­րիէ ի վեր Հա­յաս­տա­նի գոր­ծող կա­ռավա­րու­թիւնը կ՚առաջ­նորդէ խա­ղաղու­թեան օրա­կար­գով, որ կ՚են­թադրէ իրա­կան Հա­յաս­տա­նի հա­յեցա­կար­գը։ Այ­սինքն հա­րեւան­նե­րու հետ խնդրա­յարոյց յա­րաբե­րու­թիւննե­րու կար­գա­ւորում, բա­րեկեն­ցա­ղու­թեան հաս­տա­տում, տա­րածաշրջա­նի հա­մագոր­ծակցու­թեան եւ խա­ղաղու­թեան մի­ջավայ­րի ձե­ւաւո­րում։ Այս հա­մաթեքսթին մենք կը տես­նենք, ակա­նատես կ՚ըլ­լանք, որ ներ­կա­յին Հա­յաս­տան եւ Ատրպէյ­ճա­նը հա­սած են մի կէ­տի եւ փաս­տա­ցի կող­մե­րը յայ­տա­րարած են որ այ­լեւս հաս­տա­տուած է խա­ղաղու­թիւն։ Ըստ էու­թեան հա­կամար­տութիւ­նը լու­ծո­ւած է։ Կը մնայ Խա­ղաղու­թեան Հա­մաձայ­նագրի ստո­րագ­րումը, որու հետ կա­պուած Ատրպէյ­ճա­նը ու­նի որոշ նա­խապայ­մաններ։ Այ­սինքն եթէ ամ­փո­փելով նշեմ, կար­ծես թէ Հա­յաս­տա­նի գոր­ծող կա­ռավա­րու­թիւնը կ՚ըն­դա­նայ այն ճա­նապար­հով, որ գծած է ի սկզբա­նէ եւ ար­դէն իսկ նկա­տելի է շօ­շափե­լի ձեռքբե­րումներ։ 

Այժմ փոր­ձա­գէտ մը ըլ­լա­լով շրջա­նային խա­ղաղու­թեան մա­սին ի՞նչ կը մտա­ծէք։

Չնա­յած աշ­խարհին շա­րու­նա­կուող անո­րոշու­թեան, այ­նո­ւամե­նայ­նիւ մեր տա­րածաշրջա­նին կը նկա­տեմ որոշ գոր­ծօններ, որոնք կրնան նպաս­տել խա­ղաղու­թեան հաս­տատման։ Որ­պէս առաջ­նա­յին հան­գա­մանք կը ցան­կա­նանք Ատրպէյ­ճա­նի դիր­քա­ւորու­մը, որ պայ­մա­նաւո­րուած է Ալիեւի վար­չա­կար­գի նոր ծրա­գիրե­րով, նոր յա­ւակ­նութիւննե­րով՝ որ կը ձգտի Ատրպէյ­ճա­նը դարձնել շատ աւե­լի ազ­դե­ցիկ դե­րակա­տար տա­րածաշրջա­նի հա­մար։ Եւ այդ հա­մաթեքսթին Ատրպէյ­ճա­նի հա­մար կա­րեւոր է Հա­յաս­տա­նի հետ կար­գա­ւորո­ւած յա­րաբե­րու­թիւննե­րը։ Միեւ­նոյն ժա­մանակ այդ դե­րակա­տար­ման ակնկա­լու­թեան տակ Ատրպէյ­ճա­նի հա­մար կա­րեւոր է ար­տա­քին ազ­դե­ցու­թեան հա­ւասա­րակշռու­մը։ Ասի­կա Ռու­սաստա­նէն, Իրա­նէն կան­խա­տեսո­ւող մար­տահրա­ւէր­ներ են։ Իսկ անոր հա­մար կա­րեւոր է որ­պէսզի Հա­րաւա­յին Կով­կա­սի մէջ ըլ­լայ խա­ղաղու­թիւն։ Այդ իսկ պատ­ճա­ռով ալ կը կար­ծեմ որ այս պա­հուն բա­ւակա­նաչափ կան­խա­տեսե­լի է խա­ղաղու­թեան հաս­տա­տու­մը եւ տա­րածաշրջա­նի կա­րեւո­րու­թեան գի­տակ­ցումը։ 

Ֆո­րու­մի երկրորդ օրո­ւայ յա­տուկ հիւ­րը Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թեան Արտգործնա­խարար Արա­րատ Միր­զո­յեանն էր։ Ան մաս­նակցե­ցաւ «Խա­ղաղու­թեան QUIZ. զրոյց ՀՀ արտգործնա­խարա­րի հետ» խո­րագ­րով ին­տե­րաք­թիվ քննարկման։ Ջա­նաց ներ­կա­յաց­նել Հա­յաս­տա­նի խա­ղաղու­թեան օրա­կար­գի եւ տա­րածաշրջա­նային զար­գա­ցումնե­րու շուրջ իր դի­տար­կումնե­րը։ Ըստ ձեզ Մարտ ամի­սէն մին­չեւ Նո­յեմ­բեր Արա­րատ Միր­զո­յեանի տա­րածաշրջա­նի զար­գա­ցումնե­րը մեկ­նա­բանե­լու մա­սին փո­փոխու­թիւններ եւ տար­բե­րու­թիւններ եղա՞ծ են։

Չեմ կրնար ճշգրիտ գնա­հատել Արա­րատ Միր­զո­յեանի մօ­տեցումնե­րը, քա­նի որ առիթ չէ եղած ու­շադրու­թեամբ հե­տեւե­լու։ Բայց փո­խուած իրո­ղու­թիւննե­րը միան­շա­նակ կրնան ազ­դած ըլ­լան Արա­րատ Միր­զո­յեանի մօ­տեցումնե­րու վրայ։ Ար­դէն նշե­ցի տա­րուայ սկզբին տա­րածաշրջա­նի այլ իրա­վիճա­կը, բազ­մա­թիւ մտա­հոգու­թիւններ կա­յին, քա­ղաքա­յին մար­տահրա­ւէր­ներ կա­յին, Ատրպէյ­ճա­նը կը շա­րու­նա­կէր աւե­լի կոշտ հռե­տորու­թիւնով հան­դէս գալ։ Բայց բնա­կանա­բար Օգոս­տո­սին Միացեալ Նա­հանգնե­րուն տեղ գտած պայ­մա­նաւո­րուա­ծու­թիւննե­րով փո­խուե­ցաւ եւ իրա­վիճա­կը տա­րածաշրջա­նի եւ բնա­կանա­բար անոր վե­րաբե­րեալ մեկ­նա­բանու­թիւննե­րը ու հրե­տորա­բանու­թիւնը։ Կրնամ ըսել որ Արա­րատ Միր­զո­յեանի հրե­տորա­բանու­թեան մէջ թե­րեւս կը շա­րու­նա­կեն մնալ որո­շակի շեշ­տադրու­թիւններ, որոնք ուղղո­ւած են Ատրպէյ­ճա­նի կող­մէ շա­րու­նա­կուող հա­կահայ­կա­կան բո­լոր յայ­տա­րարու­թիւննե­րը եւ խա­ղաղու­թեան ամ­րապնդման վնա­սող խօ­սոյ­թը այդ մա­սին։ 

Հա­մաժո­ղովին փոր­ձա­գէտ­նե­րը քննար­կած են մե­տիայի եւ տե­ղեկա­տուա­կան թեխ­նո­լոկիանե­րու դե­րը փո­խուող աշ­խարհա­կար­գի մէջ։ Ես կ՚ու­զեմ իմա­նալ այս մա­սին դուք ի՞նչ կրնաք ըսել։ 

Այո, հա­մաժո­ղով­նե­րէն մէ­կը նո­ւիրուած էր մե­տիային եւ տե­ղեկա­տուա­կան թեխ­նո­լոկիանե­րուն, որոնց դե­րը բա­ւակա­նաչափ մեծ եւ ազ­դե­ցիկ կ՚ըլ­լայ ըն­թա­ցիկ աշ­խարհա­քաղա­քական կա­ռու­ցո­ւած­նե­րու մէջ։ Տա­րած­քի եր­կիրնե­րու մէջ խոր­քա­յին եւ կա­րեւոր գոր­ծընթաց­ներ կան։ Հա­յաս­տա­նի հա­մար նա­խընտրա­կան տա­րի է։ Այս ոլոր­տը յատ­կա­պէս կա­րեւո­րուե­ցաւ։ Քա­նի որ առան­ձին դե­րակա­տար­ներ, իրենց շա­հերը հե­տապնդե­լու ժա­մանակ կ՚իրա­կանաց­նեն էդի­քային գոր­ծո­ղու­թիւններ, այս հա­մաթեքստի մէջ ամե­նակի­րառե­լի գոր­ծի­քը մե­տիան եւ տե­ղեկա­տուա­կան թեխ­նո­լոկիաներն են։ Ար­հեստա­կան բա­նակա­նու­թիւննե­րը եւ այդ ամէ­նի ըն­թացքին կը բարձրա­ձայ­նո­ւի նաեւ այս թեխ­նո­լոկիայի, այս գոր­ծիքնե­րու հնա­րաւո­րու­թիւննե­րը, քա­ղաքա­կան գոր­ծընթաց­նե­րու եւ իբ­րեւ մար­տահրա­ւէր­ներ կան­խե­լու հնա­րաւո­րու­թիւննե­րը։

Ֆո­րու­մին մաս­նակցած են Հա­յաս­տա­նէն, Արա­բական Միացեալ Էմի­րու­թե­նէն, ԱՄՆ-էն եւ Հնդկաս­տա­նէն բա­նախօս­ներ։ Իրենք կի­սած են իրենց տե­սակէտ­նե­րը նոր առեւտրա­յին ու­ղի­ներու եւ ռազ­մա­վարա­կան գոր­ծընկե­րու­թիւննե­րու մա­սին։ Հա­մաժո­ղովին դուք Հա­յաս­տա­նէն իսկ Կա­րօ Փայ­լան (ԱՄՆ)-էն մաս­նակցե­ցաք։

Հա­րաւա­յին Կով­կա­սի աշ­խարհա­քաղա­քական դիր­քը եւ նոր առեւտրա­յին ու­ղի­ներու նե­րու­ժը իս­կա­պէս կա­րեւոր են տա­րածաշրջա­նի ապա­գայի հա­մար։ Դուք այս մա­սին ձեր եւ Կա­րոյի գա­ղափար­նե­րը մեզ հետ կրնաք կի­սուիլ։

Իմ եւ Փայ­լա­նի մօ­տեցումնե­րը մի փոքր կը տար­բե­րին իրար­մէ։ Չնա­յած ընդհա­նուր գի­րը այն էր որ տա­րածաշրջա­նի, Հա­րաւա­յին Կով­կա­սի եր­կիրնե­րը պէտք է օգ­տո­ւին պատ­մա­կան կա­րեւոր ժա­մանա­կահա­տուա­ծէն։ Հաս­նինք խա­ղաղու­թեան եւ բա­րեացա­կամու­թեան։ Իմ մօ­տեցու­մը այն է, որ ապա­գայի աշ­խարհա­կար­գին շատ կա­րեւոր դեր կ՚ու­նե­նայ առան­ձին ինքնա­վար տա­րածաշրջան­նե­րը եւ Հա­րաւա­յին Կով­կա­սը կրնայ դառ­նայ նման տա­րածաշրջան, եթէ կար­գա­ւորէ իր ներ­սի բո­լոր խնդիր­նե­րը ու դառ­նայ ինքնա­պահ։ Սա ի հար­կէ ապա­գայի մի­տուած կան­խա­տեսու­թիւն է։ Ես չեմ կրնար ըսել թէ այդ որ­քան կ՚իրա­կանա­նայ։

Բայց բազ­մա­դէմի եր­կիրնե­րէն ժա­մանա­կակից փոր­ձա­գէտ­նե­րը եւս նոյն կար­ծի­քի էին եւ յոյս կը յայտնէին, որ Հա­րաւա­յին Կով­կա­սը շուտ կը դառ­նայ նման տա­րածաշրջան։ Որ­պէս ինքնու­րոյն ինքնա­վարու­թիւն տա­րածաշրջա­նը նաեւ շատ աւե­լի մեծ հնա­րաւո­րու­թիւններ կ՚ու­նե­նայ ապա­հովե­լու կա­պը, այլ տա­րածաշրջան­նե­րու մի­ջեւ։ Օրի­նակ Չի­նաս­տա­նէն Կեդ­րո­նական Ասիայէն դէ­պի Եւ­րո­պա, ու­րեմն Պար­սից Ումմա­նի ծո­ցէն դէ­պի Սեւ Ծով ապա Ռու­սաստան։ Բա­ցի այդ ու­րեմն ինքնի­րեն ամ­բողջա­կան տա­րածաշրջա­նը կը վե­րածո­ւի մեծ խաչ­մե­րու­կի։ Նաեւ ի հար­կէ մէկ ամ­բողջա­կան առեւտրա­կան մի­ջավայ­րի։

Փայ­լա­նի մօ­տեցումնե­րը աւե­լի շատ ուղղո­ւած էին խա­ղաղու­թեան հնա­րաւո­րու­թեան։ Այ­սինքն այն որ բո­լոր ժո­ղովուրդնե­րը պէտք է բաց չթող­նեն պատ­մա­կան պա­հը եւ հռչա­կեն խա­ղաղու­թիւն։ Ան կը կար­ծէր որ սա շատ իրա­տեսա­կան եւ հնա­րաւոր օրա­կարգ է։ Կը կան­խա­տեսէր, որ յա­ջորդ տա­րի ար­դէն կրնայ բա­ցուիլ Հա­յաս­տա­նի եւ Թուրքիոյ սահ­մա­նը։ Եւ նոյն դրա­կան տի­նամի­քան կրնայ շա­րու­նա­կել նաեւ Հա­յաս­տան-Ատրպէյ­ճան յա­րաբե­րու­թիւննե­րու կար­գա­ւոր­ման։ Կա­րօն այնքան վստահ էր որ այդ կար­գա­ւորու­մը ար­դէն եղած է։ 

Ըստ ձեզ Հա­յաս­տան այ­ցե­լած ատրպէյ­ճանցի­ներու ու­ղերձնե­րը, տա­րածաշրջա­նային զար­գա­ցումնե­րու մա­սին մտա­ծումնե­րը ինչպէ՞ս էին։

Ատրպէյ­ճանցի փոր­ձա­գէտ­նե­րու մօ­տեցումնե­րը բա­ւակա­նաչափ զուսպ եւ հա­ւասա­րակշռո­ւած էին։ Ատրպէյ­ճան- Հա­յաս­տան կար­գա­ւոր­ման հետ կա­պուած անոնք զգու­շա­ւոր լա­ւատե­սու­թիւն կը յայտնէին։ Մօ­տաւո­րապէս կը կի­սուէին իմ տե­սակէ­տին։ Այ­սինքն այս պա­հուն տա­րածաշրջա­նային իրո­ղու­թիւննե­րը այնպէս են որ եր­կու եր­կիրնե­րու, թէ՛ Հա­յաս­տա­նի եւ թէ Ատրպէյ­ճա­նի առաջ­նեկն է խա­ղաղու­թիւնը։ Ատրպէյ­ճա­նին ինչպէս ար­դէն նշե­ցի՝ խա­ղաղու­թիւնը անհրա­ժեշտ է, շատ աւե­լի մեծ նպա­տակ­նե­րուն ձգտե­լու տե­սան­կիւնէն։ Այնպէս որ մօ­տեցումնե­րը բա­ւակա­նաչափ մօտ են։ Ընդ որում այսպէս նշեմ ընդհա­նուր առու­մով տա­րածաշրջա­նային գոր­ծընթաց­նե­րու հետ կա­պուած բո­լոր տե­սակ­նե­րու մէջ հե­տաքրքիր առանձնա­յատ­կութիւններ կար։

Կը տար­բե­րուէին Ռու­սաստա­նի, Իրա­նի, մի քիչ ալ նաեւ Վրաս­տա­նի փոր­ձա­գէտ­նե­րու մօ­տեցումնե­րուն։ Մնա­ցած եր­կի­ներու մօ­տեցումնե­րը կը տար­բե­րուէին խո­րատե­սու­թեամբ։ Ինչ որ միւս եր­կիրնե­րու փոր­ձա­գէտ­նե­րու մօ­տեցումնե­րը աւե­լի դրա­կան էին։ Յա­գեցած էին դրա­կան սպա­սումնե­րով եւ ակնկա­լիք­նե­րով։ Այդ հա­մաթեքստին որո­շակի նմա­նու­թիւններ կար նաեւ Հա­յաս­տա­նի եւ Ատրպէյ­ճա­նի փոր­ձա­գէտ­նե­րու մօ­տեցումնե­րուն մէջ։ Բայց կը կրկնեմ, այդ լա­ւատե­սու­թիւնը բա­ւակա­նաչափ զգու­շա­ւոր էր։ Ի հար­կէ թե­րեւս լի անո­րոշու­թեան բազ­մա­թիւ շեր­տե­րով։