Եաքուտական Երաժշտութեան Կոմիտասը

ՄԱՐՏԻՆ ՀՈՒՐԻԽԱՆԵԱՆ

(գրող, հրապարակագիր)

«Եաքուտ եր­գա­հան­նե­րու՝ եաքու­տա­կան երաժշտու­թեան հիմ­նա­դիր­նե­րու սա­կաւու­թեան պատ­ճա­ռով այդպի­սին դար­ձաւ ոչ այլ մէ­կը, քան հայ Հրանդ Արա­մի Գրի­գորեանը։ Զար­մա­նալի է, թէ ինչպէս այլ ազ­գութեան մար­դը կա­րողա­ցաւ այդպէս հա­րազատ ըն­կա­լել ճա­կատագ­րով հե­ռաւոր հիւ­սիս նե­տուած ազ­գի երաժշտու­թիւնը։ Եաքու­տիա ան­ցուցած կեան­քի տա­սը տա­րին (1953 - 1962), Գրի­գորեանը ոչ միայն դար­ձաւ եաքու­տա­կան երաժշտու­թեան դա­սական, եաքու­տա­կան եր­գա­հան­նե­րու դպրո­ցի ու եաքու­տա­կան բազ­մա­տեսակ երաժշտու­թեան հիմ­նա­դիր, այ­լեւ իր ստեղ­ծա­գոր­ծութեամբ եաքու­տա­կան երաժշտա­րուես­տը բարձրա­ցուց նոր մա­կար­դա­կի։ Եաքու­տա­կան երաժշտու­թեան մէջ ան աւե­լի եաքուտ եղաւ, քան մենք՝ եաքուտներս, միասին վերցրած։ Ասոր մէջ է Հրանդ Գրի­գորեանի՝ կոմ­պո­զիտո­րու ու մար­դու նկատ­մամբ եաքուտնե­րու խո­րին շնոր­հա­կալու­թեան գաղտնի­քը»։

Նիւ­թի հա­մար բնա­բան դար­ձած խօս­քի հե­ղինա­կը Եաքու­տիայի ժո­ղովրդա­կան գրող Դ. Կ. Սիվ­ցեւ - Սո­ւորուն Օմոլ­լոնն է։ Խոս­տո­վանինք՝ մեր հայ­րե­նակ­ցի վե­րաբե­րեալ ազ­գա­յին կեր­պով, նկա­րագ­րով, էու­թեամբ, հնա­րաւոր բո­լոր չա­փորո­շիչ­նե­րով ար­մա­տապէս տար­բե­րուող Օմոլ­լո­նի ըսա­ծը, տո­ւած գնա­հատա­կանը «մար­սե­լու» հա­մար նախ անսպա­սելիու­թե­նէն, անակնկա­լէն դուրս գա­լու ժա­մանակ կը պա­հան­ջո­ւի։ Այդ տե­ղեկու­թիւնը ու­ղե­ղին հիմ­նո­վին տե­ղաւո­րելու հա­մար նոյնքան անհրա­ժեշտ է որո­շակի ժա­մանակ, որ­մէ ետք նոր կու գան հպար­տութեան ու անոր յա­րակից այլ զգա­ցողու­թիւննե­րու ըն­կա­լումներն ու գի­տակ­ցումը։

Ի հար­կէ, մեր խօս­քի շա­րու­նա­կու­թեան մէջ պի­տի ըլ­լանք հնա­րաւո­րինս հիմ­նա­ւոր, որ կաս­կա­ծի տե­ղեր չթող­նենք գնա­հատա­կանի չա­փազան­ցութեան վե­րաբե­րեալ հնա­րաւոր սո­ղոս­կումնե­րուն։ Սա­կայն մինչ եաքու­տա­կան երաժշտա­րուես­տին Հրանդ Գրի­գորեանի մե­ծու­թիւնը, բա­ցառի­կու­թիւնը պայ­մա­նաւո­րող ման­րա­մաս­նե­րուն անցնի­լը, փոր­ձենք Օմոլ­լո­նէն վեր նա­յիլ։ Այ­սինքն՝ Օմոլ­լո­նէն զատ այ­լոց կար­ծիքնե­րու ալ ունկնդիր ըլ­լալ։

«Թե­րեւս չըլ­լար չա­փազան­ցութիւն, եթէ ըսեմ, որ երաժշտա­նոց ու­սա­նելու տա­րինե­րուն Հրանդ Գրի­գորեանի հե­ղինա­կու­թիւնը ինձ հա­մար նոյ­նա­կանա­ցուած էր Հեն­տե­լի, Պեթ­հո­վենի, Փրո­կոֆե­վի հե­ղինա­կու­թիւննե­րու հետ»։

Այս տո­ղերու հե­ղինա­կը հա­մաշ­խարհա­յին ճա­նաչ­ման հա­սած արո­ւես­տա­գէտ, եր­գա­հան, դաշ­նա­կահար, ման­կա­վարժ Ռո­դիոն Կոնստան­տի­նովիչ Շչեդ­րինն է։ Զգաս­տա­նանք անոր մե­ծու­թեան առաջ ու յի­շողու­թիւններս թար­մացնե­լու հա­մար անոր տո­ւածգնա­հատա­կանը նո­րէն ըն­թերցենք թէ մեր հայ­րե­նակ­ցին երաժշտա­րուես­տի ի՜նչ մե­ծու­թիւննե­րու հետ կը հա­մեմա­տէ դա­սակա­նը։

Սա­կայն թող տպա­ւորու­թիւն չստեղ­ծո­ւի, թէ Ռ. Շչեդ­րի­նի կշի­ռը կա­րող է մեր ու­շադրու­թիւնը շե­ղել ու մո­ռացու­թեան մատ­նել մեր հայ­րե­նակ­ցին հա­մաշ­խարհա­յին երաժշտա­րուես­տի մէկ այլ հսկա­յի տո­ւած բնու­թա­կանը։ Լսենք, պար­տադրա­բա՛ր, անհրա­ժեշ­տա­բա՛ր լսենք Ալֆրեդ Շնիտ­կէին՝ ան­ցած հա­րիւ­րա­մեակի ակա­նաւոր եր­գա­հան­նե­րէն մէ­կուն. «Կան եր­գա­հան­ներ, որոնք չեն փոր­ձեր լսո­ղին ապ­շեցնել լե­զուի առանձնա­յատուկ նո­րարա­րու­թեամբ, գոր­ծի­քաւոր­ման կամ ձե­ւերու չլսո­ւած կա­տարե­լագործմամբ։ Անոնց ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րը կրնան թո­ւիլ աւան­դա­կան, սա­կայն յե­տոյ դրան­ցում կը սկսիս բա­նալ քո­նը, շո­շափե­լիօրէն կը զգաս եր­գա­հանի նե­րաշ­խարհի անեղծ ինքնա­տիպու­թիւնը։ Նման զգա­ցողու­թիւն կ՚առա­ջանայ, երբ կը լսես Հրանդ Գրի­գորեանի լա­ւագոյն ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րը»։

ԽՍՀՄ եր­գա­հան­նե­րու միու­թեան ան­դամ (1954), ՌԽՍՖՀ (1958), Եաքու­տա­կան ԻՍՍՀ (1957) արո­ւես­տի վաս­տա­կաւոր գոր­ծիչ Հրանդ Արա­մի Գրի­գորեանը ծնած է 1919 թո­ւակա­նին Սու­խում։ 1939-ին աւար­տած է Պա­քուի երաժշտա­կան ու­սումնա­րանը, եր­գա­հանի ու ջու­թա­կահա­րի որա­կում 1940–1947 թո­ւական­նե­րուն ծա­ռայած առա­ջին հե­ռաւոր արե­ւելեան բա­նակի եր­գի ու պա­րի ան­սամբլ։ Հէնց այստեղ ալ կը սկսի հե­տաքրքրո­ւիլ Չի­նաս­տա­նի, Կո­րէայի, Մոն­ղո­լիայի ժո­ղովուրդնե­րու ինքնա­տիպ երաժշտա­րուես­տով, որ իր յե­տագայ շա­րու­նա­կու­թիւնը կը գտնէ հիւ­սի­սի շարք մը ժո­ղովուրդնե­րու երաժշտա­րուես­տի ու­սումնա­սիրու­թիւննե­րուն եւս ընդ որուն անոնք հասցնե­լով գի­տական ամե­նաբարձր մա­կար­դա­կի։ Շատ մը դէպ­քե­րուն ալ հան­դէս եկած է որ­պէս առան­ձին ուղղու­թիւննե­րու հիմ­նա­դիր ու ճա­նապարհ հար­թող։

1952-ին աւար­տե­լով Մոս­կո­ւայի Չայ­կովսկիի անո­ւան պե­տական երաժշտա­նոցի յօ­րինո­ղական բա­ժինը՝ Հրանդ Գրի­գորեան իր բա­նակա­յին ծա­ռայա­կից ու ըն­կեր, եաքուտ բա­նաս­տեղծ Լեւ Պո­պովի առա­ջար­կով 1953-ին կը մեկ­նի Եաքու­տիա, որ­տեղ ալ ան­ցած է անոր բուռն գոր­ծունէու­թեան ար­գա­սաբեր տա­րինե­րը`ընդհա­տուե­լով 1962-ին վրայ հա­սած ան­ժա­մանակ մա­հով։

Մայ­րա­քաղաք Եաքուտսկի ու­սումնա­րանի երաժշտու­թեան տե­սու­թիւն դա­սաւանդման բե­ղուն գոր­ծունէու­թեանը զու­գա­հեռ ու­սումնա­սիրած է տե­ղի ազ­գա­յին երաժշտու­թիւնը, հա­ւաքած եաքու­տա­կան ազ­գա­յին երաժշտա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութիւ­նը, մշա­կած անոր լա­ւագոյն տար­բե­րակ­նե­րը։ Ըստ էու­թեան ան եաքու­տա­կան երաժշտա­րուես­տին ըրած է այն, ինչ Կո­միտասն ըրաւ հայ իրա­կանու­թիւնին։

Կազ­մա­կերպչա­կան, հա­ւաք­չա­կան աշ­խա­տանքնե­րու կող­քին Հրանդ Գրի­գորեանը զբա­ղուած է եւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան գոր­ծունէու­թիւնով հիմ­նե­լով երաժշտա­կան առան­ձին ժան­րե­րու բարձրա­րուեստ նմուշներ, որոնք տաս­նա­մեակ­ներ շա­րու­նակ եկող սե­րունդի հա­մար եղան ու­ղենշա­յին։ Օգ­տա­գոր­ծե­լով տե­ղի ազ­գա­յին երաժշտու­թիւնը ստեղ­ծած է եաքու­տա­կան թե­մանե­րով օրա­տորիա («Տո­նական Եաքու­տիա», 1955), սիմ­ֆո­նիա (1955), օփե­րա («Լոոկուտ եւ Նիւ­գուսուն», 1958), պա­լետ («Եր­ջանկու­թեան քա­րը», 1961), օփե­րետ («Հիւ­սի­սային ծա­ղիկը», 1961), «Արե­ւը Չի­նաս­տա­նի վրայ» կան­տատ, նո­ւագա­խումբի հետ ջու­թա­կի հա­մար եաքու­տա­կան թե­մանե­րով կոն­ցերտ (1949), սո­նատ­ներ, ռո­մանսներ, երգչախմբա­յին ստեղ­ծա­գոր­ծութիւններ, տար­բեր երաժշտա­կան գոր­ծիքնե­րու հա­մար պիես­ներ եւ այլն։

Սա­կայն այսքա­նով չի աւար­տուիր եաքու­տա­կան երաժշտա­րուես­տին մա­տու­ցած մեր հայ­րե­նակ­ցի ծա­ռայու­թիւննե­րը։ Անոր խմբագ­րումով հրա­տարա­կուած է եաքու­տա­կան ազ­գա­յին եր­գե­րու եր­կու հա­ւաքա­ծոյ։ Եաքու­տա­կան մշա­կոյ­թի մէջ անոր մե­ծագոյն ներդրումնե­րէն է «Եր­գում է Եաքու­տիան» խո­րագ­րով բա­նահիւ­սա­կան ձայ­նագրու­թիւննե­րու հա­ւաքա­ծոյի կազ­մումն ու հրա­պարա­կու­մը (Եաքուտսկ, 1956), որ եաքուտ կոմ­պո­զիտոր Զ. Վի­նոկու­րո­վի եր­գե­րու հա­ւաքա­ծոյի հետ մէկ­տեղ Եաքու­տիայի առա­ջին նօ­թագ­րո­ւած հրա­տարա­կու­թիւննե­րէն է։ Ի դէպ Զ. Վի­նոկու­րո­վի եր­գա­րանն ալ կազ­մած է մեր հայ­րե­նակի­ցը։

Հարկ է նշել, որ Հրանդ Գրի­գորեանի նա­խաձեռ­նութեամբ ձայ­նագրո­ւած են նաեւ Եաքու­տիա բնա­կուող էվեն­նե­րու, էվենկնե­րու, յու­շա­գիր­նե­րու, ռուս հնաբ­նակնե­րու, ինքնա­վար հան­րա­պետու­թեան այլ ժո­ղովուրդնե­րու եր­գե­րը։ Այս ահ­ռե­լի աշ­խա­տան­քը բնա­կանա­բար չէր կա­րող գլուխ գալ գրա­սենեակա­յին գոր­ծունէու­թեան ար­դիւնքին՝ ասոր նա­խոր­դած է հա­ւաք­չա­կան լայ­նա­ծաւալ աշ­խա­տանք երկրի ողջ տա­րած­քով մէկ։ Սա­կայն ինքնին հասկնա­լի է, որ այս ալ քիչ է՝ ժո­ղովուրդի հո­գին բա­նալու հա­մար պէտք էր տի­րապե­տել անոր հա­ղոր­դակցե­լու արո­ւես­տին։ Միայն ու միայն բարձր վստա­հու­թեան ար­դիւնքին կա­րելի էր հաս­նիլ անոր, որ հա­սարակ մարդն իրեն ան­ծա­նօթի առաջ բա­ցեր իր հո­գիի գաղտնա­րան­նե­րը, իրեն փո­խան­ցո­ւածն առանց երկմտե­լու, վա­րանե­լու հա­ղոր­դեր, տար դի­մացի­նին, ինչն ուղղա­կի ու անուղղա­կի վկա­յու­թիւնն է Հրանդ Գրի­գորեանի ու­նե­ցած մարդկա­յին բարձր որակ­նե­րուն։

Շա­րու­նա­կելով անոր հա­ւաք­չա­կան, հրա­տարակ­չա­կան գոր­ծունէու­թեան մա­սին խօս­քը` յա­ւելենք, որ 1960 թո­ւին Եաքուտսկի մէջ անոր ղե­կավա­րու­թեամբ հրա­պարա­կուած է էվեն­նե­րի եր­գե­րու առա­ջին ժո­ղովա­ծոն։ Հրա­տարա­կուած են նաեւ եաքու­տա­կան ազ­գա­յին գոր­ծիքնե­րու մե­ղեդի­ները։ Ազ­գա­յին գոր­ծիքնե­րու առնչու­թեամբ ըսենք, որ այդ ան է առա­ջինն ու­շադրու­թիւն դար­ձուցած եաքու­տա­կան ինքնա­շէն ջու­թա­կի՝ խո­մու­սի ու անոր նո­ւագե­լու առանձնա­յատ­կութիւննե­րու վրայ, անոնք նկա­րագրած է իր յօ­դուած­նե­րուն։

Ցա­ւալիօրէն վաղ կնքեց մահ­կա­նացուն Հրանդ Գրի­գորեանը, սա­կայն իր գոր­ծունէու­թեամբ եղաւ զար­մա­նալիօրէն բե­ղուն՝ բա­ցառիկ նշա­նելի հետք թող­նե­լով եաքուտ ժո­ղովուրդի կեան­քին, ժո­ղովուրդ, ով սրբօ­րէն կը պա­հէ անոր յի­շատա­կը,ըն­դունե­լով որ­պէս սե­փական զա­ւակի։ Անոր ամե­նախօ­սուն վկա­յու­թիւնը հան­րա­պետու­թեան ողջ ծա­ւալով 2019-ին անոր հա­րիւ­րա­մեակի նշումն էր, յի­շատա­կի յա­ւէր­ժա­ցու­մը լսա­րանի անո­ւանա­կոչ­մամբ, յու­շա­տախ­տա­կի փակցնե­լով, կի­սանդրի կանգնեց­նե­լով, այն մեծ խո­նար­հումով, որ կայ անոր անուան ու յի­շատա­կի շուրջ։

Յ.Գ. Ըն­թերցո­ղը բնա­կանա­բար իրա­ւունք ու­նի հարցնե­լու, թէ հայ եր­գա­րուես­տին, երաժշտա­րուես­տին ի՞նչ մաս­նակցու­թիւն ու­նե­ցած է Հրանդ Գրի­գորեանը։ Պա­տաս­խա­նի որո­նումնե­րում մենք քիչ դռներ չբա­խեցինք ու ցա­ւալին այն է, որ առա­ւել տե­ղեկա­ցուա­ծը էլի մենք դուրս եկանք, իսկ այն, ինչ մաս­նա­ւորա­պէս մեզ ներ­կա­յացո­ւեցաւ կոն­սերվա­տորիային, մեր իմա­ցածէն ոչ աւե­լի էր։ Յայտնի է, որ ու­նե­ցած է հա­յերէն եր­գեր, իսկ խո­շորակ­տաւ միակ գոր­ծը Յով­հաննէս Թու­մա­նեանի ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րու մո­տիվ­նե­րով գրո­ւած «Տոն լեռ­նե­րում» օփե­րան է։