Yalan haberlerin korkulu rüyası
Özellikle sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla birlikte, medyada haberlerde dezenformasyon niteliğindeki haberlere daha sık rastlar olduk. Birçok haber teyit edilmeden yayına veriliyor, haberle ilgisiz fotoğraflar basılıyor. Türkiye’de de bu durum sıklıkla karşımıza çıkıyor. Türkiye’de dezenforme haberlerle mücadele eden yeni bir oluşum ortaya çıktı. Henüz iki ay önce yayın hayatına başlayan ‘teyit.org’ adlı internet sitesi, medyada yer alan haberleri teyit ederek haberde yer alan bilgilerin veya görsellerin doğruluğunu okuyucularla paylaşıyor. Kısa sürede geniş bir okuyucu kitlesine ulaşan teyit.org’u, sitenin kurucularından Mehmet Atakan Foça ile konuştuk.
Dezenforme haberlerin, yalan haber ve görsel içerik üretimi ne zaman yaygınlaştı? Sosyal medyanın bunda etkisi ne oldu?
Spesifik bir tarih vermek doğru olmaz ama zaten dezenforme haber, sosyal medya öncesinde de, hem manüpilasyon, hem de insanların doğru sandıkları şeyin yanlış olduğunu sıkla tekrarlaması için, sık kullanılan bir yöntemdi. Sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla bilgi akışı da aynı oranda arttığı için, bilgi de çok fazla çeşitleniyor. Dezenforme haberlerin geçmişi her ne kadar eskiye dayansa da sosyal medyada içeriğin dışında fotoğraf ve video gibi görseller de eklenince dezenforme haberler daha görünür hale geldiler. “Sosyal medya başladı, dezenformasyon da başladı” demek doğru olmaz. Bu hem siyasetçilerin hem de propaganda için kullanılan yöntemlerin bir parçası oldu.
teyit.org olarak bir haberi veya görselini nasıl doğruluyor veya yalanlıyorsunuz? Sistem nasıl çalışıyor?
Her gün hem sosyal medyayı hem de basılı medyayı tarıyoruz. Bazen de kullanıcılardan şüpheli haber ve görüntüleri göndermelerini istiyoruz. Sonrasında hem dijital araçları hem de standart gazetecilik yöntemlerini kullanarak bu içerikleri bir doğrulama sürecinden geçiriyoruz. Örneğin söylenen bir söz varsa, temel gazetecilik ilkesini kullanıp onun kaynağına ulaşmaya çalışıyor, bu sözün söylenip söylenmediğini araştırıyoruz. Fotoğraflar için de görsellerin arkasındaki ‘metadata’yı inceleyen araçları kullanıp, fotoğrafın orijinal olup olmadığını anlamaya çalışıyoruz. Aslında hem dijital araçlar hem de konvansiyonel medyanın bu zamana kadar bize getirdiği o gazetecilik ilkesini kullanarak bir doğrulama aşaması izliyoruz.
Dezenforme haber yapmanın suç olarak hukuki bir karşılığı var mı?
Yasal olarak net bir karşılığı yok. Bu iş, devlet kontrolü veya hukuki bir kontrol gerektirmeksizin, sosyal medya kullancısının kendiliğinden çözmesi gereken bir sorun. Çünkü çoğu zaman hangi amaçla yanlış bilginin yayılmaya çalışıldığı, neyin ise farkında olmadan yanlış bilgiyi yayma anlamına geldiğini ayırt etmek çok kolay değil. Dolayısıyla eğer hukuki bir yaptırımı olacaksa, bu yaptırımın çok iyi incelenmesi, üzerinde ayrıntılı bir şekilde çalışılması gerekiyor. Kimin manipülasyon yaptığını, kimin bilgiyi yanlışlıkla paylaştığını nasıl tespit edeceğiz? Bunun ayrımı yapılmadan, hukuki bir yaptırıma girmek bence doğru değil çünkü bu sefer yanlışlıkla yanlış bilgiyi yayan insanların da bir yaptırımla karşı karşıya kalması söz konusu olur. Bu da tamamen ifade özgürlüğüne aykırı olur. İnternet çok özgür bir alan; bu özgür alan içerisinde bu mecrayı kullananların sorunu çözmesi gerekir. Yanlış bilgiyi nasıl biz paylaştıysak, bu sorunu nasıl biz başlattıysak, aynı şekilde biz sonlandırmalıyız. Buna devlet destekli bir müdahalenin olmaması gerektiğini düşünüyorum. Öte yandan yakın zamanda yapılan bir araştırmaya göre, Trump sonrası ABD’de yalan haberlerin yaygınlaşmasıyla, bu tartışmayı duyan ABD halkının yarısı, yanlış haberlere devletin müdahale etmesi gerektiğini düşünüyor. Aynı şekilde Almanya hükümeti de, Facebook’a, kaldırmadığı her yanlış haber için bir ceza kesmeyi planlıyor. Yine de tüm bunların yanlış haberleri yayma sorununu çözme konusuna olumlu bir etkisi olacağını sanmıyorum.
teyit.org Türkiye’deki haberleri kontrol ediyor, bu iş yabancı basında nasıl işliyor? Başka ülkelerde muadiliniz olan siteler bulunuyor mu? Bu siteyi kurarken uluslararası referanslarınız var mıydı?
Bizim yaptığımızı uluslararası düzeyde yapan pek çok web sitesi var. Bunların bir kısmı yalnızca siyasetçilerin demeçlerini doğrularken, bir kısmı bizim yaptığımız gibi sosyal medyadaki bilgileri doğruluyor. Bazıları da her ikisini birden yapıyor. Bu tür sitelerin yanı sıra sivil toplum kuruluşları aracılığıyla yürütülen projeler ya da bir medya kuruluşunun kendi bünyesinde oluşturduğu çekirdek bir ekip tarafından yapılan çalışmalar da var. Örneğin İngiltere’de Channel Four’un kendi içinde bu işle uğraşan bir ekibi var. Sitemiz teyit.org’u kurmadan önce pek çok uluslararası web sitesini referans aldık; bunların kendi yöntemleri, iş akışları var. Biz de teyit.org’un hangi yöntemlere, ne tür akışlara ihtiyacı olduğunu, bu tür deneyimleri inceleyerek elde ettik. Tabii her referans sitesinin iş akışı ve yöntemleri zamanla değişiyor; “yaptık oldu” gibi bir durum söz konusu değil. İnternet de sürekli değiştiği için bizim de haberleri kontrol etme metodlarımız buna bağlı olarak sürekli güncelleniyor.
Sosyal medyada yalanladığınız haberlerde, bu haberi paylaşanların tepkileri genelde ne yönde oluyor?
Birkaç farklı tepki alıyoruz, bir kısmı, haberin yalan olduğunu öğrendikten sonra hatalı olduğunu düşünüp onu yaymamaya, kaldırmaya çalışıyor, bir kısmıysa “ne fark eder”, “bunun teyitlenmesine ihtiyaç var mı?” gibi tepkiler gösteriyor. Aslında bizim burada yapmaya çalıştığımız şey, kurduğumuz argümanları, dünyaya bakış açımızı veya siyaseti yorumlama biçimimizi mümkün olduğunca doğru, gerçek veriler üzerinden tartışmak. Böyle bir değişimin mümkün olabileceğini düşünüyoruz; topluma, eleştirel düşünme alışkanlığı kazandırmaya çalışıyoruz. Yaptığımız var olan bir algısal sorunu değiştirme çabasıdır.
