‘(Y)Ezidilerin kendilerini anlatmak gibi bir dertleri yok’

LORA BAYTAR
[email protected]

Anadolu coğrafyasını paylaştığımız halklardan biri olan bizim deyimimizle Yezidiler, kendi deyimleriyle Ezidiler, Kalan müzik etiketiyle yayımlanan geniş kapsamlı bir araştırmaya konu olmuştu. Yaşadığımız coğrafyada haklarında çok şey yazılan ama bir o kadar da az bilgiye sahip olunan dini cemaatlerden biri olan (Y)Ezidiler, bu çalışmada bilinen özelliklerinden çok farklı bir şekilde çıkıyor karşımıza.

Amed Gökçen’in uzun yıllar süren araştırmaları sonucunda hazırladığı iki CD’lik bir albüm ve 250 sayfalık bir kitapçık, hep kötülük meleğine tapan, talancı, askere gitmeyen, vergi vermeyen eşkıyalar olarak görülen veya marul yemeyen, kadınlarının elleri dövmeli olan gibi magazinel bilgilerle hafızalarda kalan (Y)Ezidilerin aslında hiç tanınmıyor olduğunu gösteriyor bizlere. Türkçe, Kürtçe ve İngilizce olarak hazırlanan kitapçık içerisinde, tarihi ve kültürel bilgilerin yanı sıra, CD’lerde yer alan eserlere ilişkin ayrıntılı bilgi bulmak da mümkün.

Dokuz yıl süren kütüphane ve alan araştırmalarıyla bu geniş kapsamlı çalışmayı yayına hazırlayan Amed Gökçen’le görüştük. Diyarbakırlı bir Kürt olan Amed, kendini, ezilen bir halk olarak gördüğü (Y)Ezidilere karşı sorumlu hissediyor.

• Albüm, kitapçık ve CD’ler olmak üzere iki ayrı bölümden oluşuyor.  Neler var genel olarak bu iki ayrı kaynakta?

Sadece albüm yapmak yeterli olmayacaktı. Belli şeyleri anlatan, üç dilde hazırladığımız bir de kitapçık koyduk içerisine. (Y)Ezidilerin sesini ön plana çıkarmak bizim için önemliydi. Kitapçıktaki bilgilerle, tartışma yaratmaktan veya bundan önce yapılmış çalışmalara sataşmaktan öte, albümdeki sesleri destekleyecek bilgilere yer verdik.

İlk CD’de dualar, beyitler ve qewl’ler yer alıyor. Dualar her (Y)Ezidi’nin günlük ibadetleri sırasında kullandığı dualar. Beyit, (Y)Ezidi dininde kutsallığı olmayan, özel günlerde kullanılmayan dini anlatı demektir. Önemlidir, önemli bir şahıs için yazılmıştır ve önemli bir olayı veya dinin nasıl yaşanması gerektiğini anlatır. Qewl’lerin ise dini bir anlatımı vardır ve cenazeler, düğünler ve vaftiz törenlerinde de kullanılır. 

İkinci CD’de geleneksel halk türkülerinden seçilmiş 21 tane parça yer alıyor. İki CD’de toplam 47 eser var. Ancak her eserin tamamı bir bütün olarak albümde yok. Hepsinden sadece bir bölüm yer alıyor. Mesela 1. CD’nin 13. eseri olan ‘Qewlê İbrahim Xelil’in 5 dakika 19 saniyesini kullanabildik ama anlatının kendisi yaklaşık 6 saat sürüyor.

• (Y)Ezidilerin müzikleri ile ilgili başka bir albüm var mıydı yoksa bu bir ilk mi?

Bu çalışma dünyada bir ilk. (Y)Ezidilerin müziklerine ulaşmak bu albüm dışında pek mümkün değil. Irak’ta yapılmış bir çalışma var. 5-6 tane (Y)Ezidi sanatçının stüdyo kayıtlarından oluşuyor, ama çoğu dini bir anlatı taşımıyor.

• Bu albümdeki eserlerin bölgesel bir tarzı var mı?

Var. Her bölgeden örneklere yer vermek istedik. Türkiye (Y)Ezidileri de var albümde, Iraklı, Suriyeli, Almanya’da büyümüş veya Ermenistanlı (Y)Ezidiler de. Irak’ta alan çalışması yapmadım ama Iraklı (Y)Ezidilerden örnekler de var albümde.

• Nasıl oldu bu çalışma? Oralara gidip yaptığın görüşmelerle mi oluştu yoksa kütüphanelerden mi araştırdın?

Önce yavaş yavaş kütüphanelerden araştırarak başladım. Çocukluğumdan beri tanıdığım (Y)Ezidilerle, kitaplarda gördüğüm (Y)Ezidiler arasında çok ciddi farklar olduğunu görünce daha çok araştırmaya başladım. 2000 yılının başında Diyarbakır’a yakın (Y)Ezidi köylerini ziyaret etmeye başladım. Sonra, Urfa, Mardin ve Batman’daki (Y)Ezidi köylerini gezdim. Bu konuyu araştıran bir araştırmacı için en önemli bölge olan Almanya’ya gittim, oradaki cemaatle görüştüm. Bu yaz da Ermenistan’da Yerevan ve çevresindeki (Y)Ezidi köylerinde alan çalışması yaptım.

Bu cemaatin içerisinde uzun bir süre çalışmazsanız çok eksik bilgiler kalır. Çünkü (Y)Ezidilikte misyonerlik çalışması yoktur. Kimse sonradan (Y)Ezidi olamaz. Dolayısıyla kimseyi (Y)Ezidi yapmak gibi bir çabaları, kendilerini anlatmak gibi bir dertleri yok. Önceden kısmen de olsa vardı, çünkü Türkiye’de Müslümanlarla aynı coğrafyada yaşıyorlardı. Baskı görmemek için kendilerini anlatmaya çalışıyorlardı. Ama Türkiye’de şu anda toplam 400-450 (Y)Ezidi var. Türkiye’den ayrılan (Y)Ezidilerin neredeyse tamamı şimdi Almanya’da yaşıyor. Bizim gidip onları öğrenmek gibi bir derdimiz var. Bunun da önünde ciddi engeller var, çünkü araştırmacılar en fazla üç günde işini yapıp gitmek istiyor. Ama yüzyıllar boyu baskı görmüş, kapanmış bir cemaatin güvenini üç günde kazanmak çok zor. Bu albümü önemli kılan şeylerden biri bu.

• Senin kökeninde (Y)Ezidilik var mı?

Ben değilim ama anneannem (Y)Ezidi. Ben Müslüman Kürt’üm, çocukluktan beri asıl öğrendiğimiz, Kürtlerin Türkiye’de bir öteki olduğu idi. Ama ben (Y)Ezidilerle tanıştıktan sonra Kürt’ün ötekisinin de (Y)Ezidi olduğunu gördüm. Aynı etnik grup içerisindeler, (Y)Ezidiler de Kürt, ama Müslüman olmadıkları için Güneydoğu’da gerçekten ciddi baskılara, işkencelere maruz kalmışlar. Bu da zaman içinde Türkiye’den farklı coğrafyalara gitmelerine sebep olmuş. Bu araştırmaya başlama sebebim, ailemin bir kısmının (Y)Ezidi olması değil, onların bu coğrafyada gerçekten eziliyor olmaları ve onlar için az da olsa yapabileceğim Bir şeylerin olduğunu görmemdir.

Ben (Y)Ezidi olduğumu iddia edersem haksızlık etmiş olurum; çünkü bu popüler bir söylem haline geldi. İnsanlar artık kendilerini sistem karşıtı olarak göstermek için geçmişlerine ilginç bir şekilde bakmaya başladılar. Kendini tanımlamak için karşıtlığı aracı olarak görüyorlar. Süryaniliği de öyle. “Kürt’üm, Müslümanım, ama aslında Süryani’yim veya Ermeni’yim” deniyor. Herkes kendini bir parça ötekileştirmeye çalışıyor, ama bu hep kadın üzerinden yapılıyor. Bugüne kadar kendini Süryaniliğe veya Ermeniliğe dedesi üzerinden bağlayanını görmedim...

Bizim için (Y)Ezidilerde önemli olan şey, ellerinde dövme olması. Kadınlarını meta haline getiriyor, sürekli magazinel yönlerine yöneliyor, aslında hiç olmayan şeylerin etrafında dönüyoruz. Yapılması gereken, “Yok olan bir kültür nasıl daha sonraki kuşaklara aktarılır?” sorusuna cevap verebilmek. Ben böyle bir çaba içerisindeyim. Şu sıralar da, Osmanlı arşivindeki (Y)Ezidilerle ilgili belgeleri Latin alfabesine çevirip yayımlamaya hazırlanıyorum.

Bu söyleşi, 20 Mart 2009 tarihli Agos’ta yayımlanmıştır.