Վերյիշումներ Ատըեամանի պատմական անցեալէն
Կեանքը երբեմն գաղթ կը պարտադրէ։ Մէկ վայրէն ուրիշը գաղթելու ժամանակ յետին թողածներնուս կարօտը կը ցաւեցնէ սրտերնիս։ Մեր տան երէցն է ան։ Իմ սիրելի մեծ մայրիկս Հաթուն Հըրա։ Միշտ կարօտով յիշեց իր ծննդավայրը։ Ընթերցողներուս համար այս անգամ զրուցեցի իմ հարազատ տան երէցին հետ։
ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ
Ծնած եմ 1932-ին Ատըյամանի Ռեճեփ գիւղը, որ ալեւիաբնակ վայր մըն էր։ Հայրս Արթին Մարաշլըօղլու Օրալ պայտար էր։ Մեր գիւղին մէջ հօրս Ալի, մայրս Աննան ալ Հաթուն կը կոչէին։ Ծնողներս Ատըեամանի կեդրոնէն էին։ Առաջին երկու զաւակներնին հոն ծնած էր։ Մեծ քոյրս հիւանդացեր ու մահացեր է։ Ապա ծներ է Օսիմեան քոյրս։ Այդ տարիներուն հայրս զինուորագրուած ու բանակ գացած է։
1915-ի դէպքերու ընթացքին մայրս ու հայրս իրար կորսնցուցած են։ Հայրս Աբրահամ անուն ընկերոջը հետ չորս տարի քարայրներու մէջ պահուըտած է։ Գիշերուայ մութին մօտակայ գիւղ կ՚իջնեն եւ գիւղացիներուն տուած հացով կը սնանին։ Երբ մատնիչներ կը պարզեն այս երեւոյթը օտարներ կու գան եւ գիւղապետէն կը պահանջեն որ այդ փախստական հայերը իրենց յանձնէ։ Գիւղապետը կը մերժէ այդ պնդումները։ Եկողները զինք ոտքերէն ծառի մը կապելով տանջել կը սկսին։ Բայց գիւղապետը կը յամառի ու վերջապէս գիւղացիներ իրենց մէջ հաւաքած գումարով կը կաշառեն այդ պաշտօնեաները, եւ կը յաջողին գիւղապետը փրկել։ Հայրս եւ ընկերը Աբրահամ այս լսելով կ՚ուխտեն որ եթէ ողջ մնան անգամ մըն ալ պիտի չածուիլուին։ Անոնք այդ երդուման հաւատարիմ մնացին, մինչեւ իրենց մահը։ Հայրս զինադադարէն ետք, երբ կը վերադառնայ Ատըեաման չի գտներ իր կինը եւ դուստրը։ Կը սկսի պայտարութեան եւ նախ կը գտնէ Մայրամ հօրքոյրս, որ օտարականի մը տունը աղախին ըլլալով կ՚ապրէր։ Կը պատմուէր թէ հայրս փնտռողները զինք անխնայ ծեծած են եւ գլխուն առած հարուածներուն հետեւանքով ալ աչքին լոյսը մարած, հետզհետէ կոյրցած է։ Հայրս Մայրամ հօրքոյըս գտնելով կը տեղափոխէ Ռեճեփ գիւղ։
Իսկ մայրս նոյն անիծեալ 15 թուին դստեր Օսիմեանի հետ միասին ծառայելու համար տուն մը ապաստանած է։ Քոյրս հինգ տարեկան էր, երբ մայրս արտէն վերադարձին զինք չի գտներ։ «Եւէդ շատ լաց եղաւ, մենք ալ դուռը բաց թողեցինք, որպէսզի քովդ գայ» բացատրութիւնը բնաւ համոզիչ չէր թուացած։ Այդ օրէն ի վեր Օսիմեան քոյրս կորսուած է։
Մայրս ու հայրս երկար տարիներ իրարմէ անտեղեակ ապրեցան։ Հազիւ պատահականութիւններով հայրս հայ կնոջ մը բերնէն կը լսէ «Արթին Աննան սաղ է» խօսքը։ Այդ տարիներուն հայեր կամաւոր լրաբերութիւն կ՚ընէին հարազատները կորսնցուցած հայերու միջեւ։ Հայրս ալ կը դիմէ անոնցմէ մէկուն եւ ան կը յաջողի Եդեսիոյ մէջ մայրս յայտնաբերելու։ Կը բերէ ու կը հասցնէ հօրս։ Ծնողներս այլեւս Ռեճեփ գիւղի բնակիչներ դարձած են, իսկ հօրս ընկերը Աբրահամն ալ անոր անմիջական հարեւանը։ Ես հօրս տասներորդ զաւակն եմ։ Այդ տասը եղբայրներէն հինգը մահացան, հինգս շարունակեցինք ապրելու։ Ես 12 օրուան եղած եմ, երբ ընտանիքս կրկին գաղթած է այս անգամ ալ Չելիքհան գիւղը։ Ապա փոխադրուած ենք Ատըեաման Մեմիշ Աղայի ապարանքը։ Հայրս հայոց թաղին մէջ հողամաս մը գնելով մեծ տուն մը կառուցեց։ Մեր մայրենին հայերէն էր։ Տան մէջ բոլորս հայախօս էինք։ Իսկ դուրսը թրքախօս կամ քրտախօս։ Մեր բնակած վայրը հայոց նոր թաղամասն էր։ Քաղաքի հայութիւնը նախապէս Սրաթութ կոչուած թաղը կ՚ապրէին։ 1915-ին այդ թաղը բոլորովին փլած են։ Վերադարձող հայեր գետափի մօտ նոր թաղամաս մը կազմած էին։ Մայրս մերթ ընդ մերթ կ՚այցելէր այդ աւերակ հին թաղը ու կը վերյիշէր այդ թաղի հին բնակիչները։
1940-ական թուականներուն Ատըեամանի մէջ 25 հայ ընտանիք կար։ Եկեղեցի չ՚ունէինք։ Նախապէս բերդին վրայ մեծ եկեղեցի մը եւ քովն ալ վարժարան ունեցած ենք։ Կը պատմէին թէ 40 աստիճաններ բարձրանալով բերդի եկեղեցին կամ դպրոցը կ՚երթային։ Ես ոչ եկեղեցին տեսած եմ, ոչ ալ դպրոցը բոլորն ալ փլած էին։ Նոյն շրջանին մէջ կար Մայրամ Աստուածածին եկեղեցին, որ ան ալ փլած էր։ Մենք աղօթելու համար այդ փլատակներուն մօտ կ՚երթայինք։ Այդ եկեղեցիի կողքին կար նաեւ աղբիւր մը, որու ջուրը բուժիչ էր։ Հայոց թաղին մէջ կար նաեւ կաթողիկէ եկեղեցի մը, որուն բակին մէջ աւելի ետք տուն կառուցած էին։
Այդ ժամանակ Ատըեամանին մէջ 45 ասորի ընտանիք կը բնակէր։ Մեր եկեղեցին փլած էր, բայց քաղաքի կեդրոնական Մարա թաղի մէջ Մօր Փեթրուս եւ Մօր Փաուլուս (Սուրբ Պետրոս եւ Սուրբ Պօղոս) ասորի եկեղեցին ամուր էր։ Բոլորս հոն կը յաճախէինք։ Իրականութեան մէջ այդ եկեղեցին ալ կառուցողները հայեր եղած են։ 1940-ին ես եւ քոյրս այդ եկեղեցիին մէջ մկրտուեցանք։
1915-ի դէպքերու ժամանակ Մարտինի մէջ որբ հայ երախայ մը ասորիներու պատրիարքի խնամքով մեծցած եւ ապա ասորի հոգեւորական դարձած էր։ Միջոց մը մեր Սուրբ Պետրոս եւ Սուրբ Պօղոս եկեղեցիին այդ քահանան նշանակուեցաւ։ Նախքան իր պաշտօնակոչումը մկրտուած երախաները կը գրանցուէին ասորի եկեղեցւոյ տոմարին մէջ։ Իր օրով այդ սովորութիւնը վերացաւ եւ հայերը սկսան իրենց ինքնութիւնով մկրտուիլ կամ պսակուիլ։ Այս սովորութիւնը մինչեւ այսօր կը շարունակուի եւ կարդիկ կը սպասեն Պոլսոյ Պատրիարքարանէն պաշտօնակոչուած քահանայի մը այցելութիւնը՝ որ տուներու մէջ պիտի կատարէ մկրտութեան կամ պսակադրութեան խորհուրդները։
