Զոհրապի 23 Ապրիլը
Շաբաթ մը առաջ, կը յիշէ՞ք, որոշեր էի 23 Ապրիլը տօնել, այն վերջին գիշերը, երբ հայ մտաւորականը մոլեգնօրէն կը ստեղծէր, անտեղեակ, եւ առանց կասկածելու, թէ յաջորդ օրը ի՚նչ պիտի պատահէր։ Փափաքեր էի նաեւ ականատես ըլլալ, թէ ան ո՚ր բանաստեղծութիւնը կը գրէր, ո՚ր երգը կը յօրինէր, կամ՝ ո՚ր թերթը կը խմբագրէր։ Լուռ եւ քայլամոլոր անցեր էի Էլմատաղ, Բէրա եւ Այազփաշա թաղերու հանգոյցները ու այցելեր էի Դանիէլի եւ Ռուբէնի տուները։ Շաւարշը չէի գտեր։ Սէպուհեան խան գացեր էր, Չաքմաքճըլար փողոց, խմբագրատուն, «Մարմնամարզ» թերթը տպագրութեան պատրաստելու համար։ Նկատած էի նաեւ, թէ այդ պարոնները, բոլորն ալ, յարգելի ընթերցող, մեր կէս տարիքն էին։ Այդ գիշեր, երբ հասեր էի Այազփաշա կոչուած բարեկեցիկ թաղամասի գեղաքանդակ եւ խիստ տպաւորիչ «Ազարեան աբարթմանը» (Այսօր՝ Gümüşsuyu Palas), չէի համարձակած ներս մտնել։ Գիտէի, թէ հոն պարոն Զոհրապը եւ 19 ամեայ Տոլորէսը պատշգամի վրայ նստած՝ կը դիտէին մայրամուտին փայլփլող Մարմարան։ Այդ խորհրդաւոր, երանելի եւ երազային պահուն Զոհրապը աղջնակին կ’ընթերցէր իր նորագոյն պատմուածքը։ Ու, սպասեցի…։
Բաց էին դուռերը
Կարծեմ ժամանակն է, որ բանամ Ազարեան ափարթմանի երկփեղկ, երկաթեայ դուռը։ Մարմարեայ աստիճաններով կ’ելլեմ երրորդ յարկ։ Ձեռնունայն եմ նորէն։ Ի՞նչ բերէի այս տան, երբ տիկին Քլարան ամէն անգամ Haviland Porcelaine de Limoges բաժակներու մէջ կը մատուցէր թէյը, Սէվրի ծաղկաւոր պնակիկներու մէջ կը դնէր աւստրիական տուրմերը, - որոնք փաթթուած կ’ըլլային ոսկեփայլ թղթիկներու մէջ, - եւ արծաթեայ սպասեղէնները ունէին Christo՞e մակնիշը։ Տիկին Քլարան այդ սպասեղէնները գնած էր Grande Rue de Pera 471-473 հասցէի վրայ գտնուող Verrerie H. Decugis պերճ վաճառատունէն։ Երբ աւարտի այս այցելութիւնը, քաղաքի մէջ պիտի յուսամ գտնել մաեւ Սիամանթոյի, Երուխանի եւ Զարդարեանի հետքերը, որոնելով անոնց վերջին երկերը, վերջին նամակները, եւ վերջին իղձերը։ Ապա, պիտի վերադառնամ Էլմատաղ, Սուրբ Յակոբ հիւանդանոցի թաղը՝ պիտի թակեմ Կոմիտասի դուռը, ունկնդրելու համար վարդապետի վերջին մեղեդին։
Պոլսական «Sérénade» մը
Յարկաբաժինը խաղաղ է։ Տիկին Քլարան ֆրանսացի յայտնի ապակեգործ Կալի (Émile Gallé) ստեղծագործած «առ-նուվօ» ծաղկամանի մէջ կը դնէ դեղին կակաչներու փունջ մը։ Լեւոնը, Արամը եւ Հէրմինէն իրենց սենեակներու մէջ են։ Հիւրասենեակի մէջ կը լսեմ Քարուզոյի քնարական ձայնը։ Կը մօտենամ կրամոֆոնին։ Կը պտըտուի His master’s Voice ընկերութեան 6 Փետրուար 1915-ին լոյս ընծայած ձայնապնակը. Les Deux Sռrռnades (Leoncavallo) Enrico Caruso։ Պարոն Գրիգորը եւ Տոլորէսը պատշգամի վրայ նստած՝ հիացիկ կը դիտեն Մարմարայի շիկացած ջուրերը։ Խաղաղ է ժամը։ Մեղմ։ Հեռուն, պատմական թերակղզիի վրայ կը փայլի Սուրբ Իմաստութեան գմբէթը։
Համբոյր սիրալիր
Պատմուածքը վերջացաւ։ Տոլորէսը շնորհակալական համբոյր մը դրաւ իր սիրելի հօր ճակատին ու տուն մտաւ։ Պարոն Գրիգորը մնաց պատշգամի վրայ։ Մտահոգ։ Ցնցուած։ Մայրաքաղաքի մէջ օտարահպատակներուն յայտնի իրաւաբան-փաստաբանը, ռուսական դեսպանատան իրաւագիտական հարցերու խորհրդական այս մարդը, իր կեանքի մէջ առաջին անգամ հիասթափուած եւ ցնցուած էր։ Չար նախազգացում մը կը տանջէր իր միտքը։ Ան 1914 թուականէն ի վեր խորհրդարանի մէջ ներքին գործոց նախարարի եւ ազգային ժողովի նախագահի հետ կը զրուցէր հայկական բարեփոխումներու հարցը՝ ստանալով դրական եւ յուսադրող պատասխաններ։ Ան յաճախ կը դիմէր նաեւ եւրոպական տէրութիւններու միջամտութեան։ Այդ գիշեր սակայն Զոհրապը լուռ էր. չունէր ռուսերու հետ յունուարին ստորագրուած հայանպաստ համաձայնագիրի տուած յոյսը։ Թուղթի վրայ մնացեր էր ան։ Եւրոպայի մէջ մեծ պատերազմ էր բռնկած. նպաստաւոր պայման՝ ամէն չարիքի համար։
- Իր տարեդարձին, գիտէ՞ք Քլարային ի՚նչ պիտի նուիրեմ։ Անզուգական, թանկագին նուէր մը։ Ծանօթ էք, չէ՞, Յովսէփ Մանասին, կայսերական նկարիչին։ Ի՚նչ պատիւ է, որ սուլթաններու դիմանկարիչը երեք սերունդէ ի վեր Մանասեաններն են։ Այսօր Բէրա գացի, Եաղխանէ փողոց, իր աշխատանոցը։ Ի՞նչ կրնամ Քլարային նուիրել, հարցուցի։ Առանց նոյնիսկ մտածելու՝ Medaillon en ivoire, ըսաւ, աւելցնելով, թէ մայրաքաղաքի ազնիւ տիկիններու համար փղոսկրի վրայ մանրանկարներ սկսած է փորագրել։ Ձուաձեւ, ոսկեծիր մետալիոն մը ապսպրեցի իմ «քիթիկլի» սիրելիիս համար։
Վերջին թղթախաղը
Զոհրապը գնաց ննջասենեակ։ Հագաւ մետաքսէ շապիկ մը։ Իր անգլիական բաճկոնի ձախ գրպանի մէջ զետեղեց մանիշակագոյն թաշկինակ մը՝ դարձեալ ընտիր մետաքսէ։
- Կարեւոր ժամադրութիւն մը ունենալու էք, ըսի։
- Cercle d’Orient կ’երթամ, ըսաւ, մեր ակումբը։ Ներքին գործոց նախարարի եւ խորհրդարանի նախագահի հետ թուղթ պիտի խաղանք։ Ասիկա լաւ առիթ կրնայ ըլլալ հայկական հարցի նիւթը արծարծելու համար։ Մտերիմ յարաբերութիւն ունինք։ Չեն մերժեր զիս։
- Յոյս ունիք…
- Հայրենիք մը ունէի թշուառ, ազգ մը ունէի ինձմէ աւելի ողորմելի, անոնց որոշեցի յատկացնել կենացս մնացորդը։ Մենք պէտք է որ ըլլանք ուղիղ եւ պարզ, միշտ աւելի պարզ. հոն է յաջողութիւնը։
- Միշտ երջանիկ կ’երեւիք Պարոն Զոհրապ։
- Երջանկութիւնը երջանկութիւն չփնտռելուն մէջ է։ Անոր համար ալ մանուկները միշտ երջանիկ են։
Համբոյր չարագուշակ
Զոհրապը գալեց Այազփաշայի պողոտայէն վեր։ Անցաւ Գերմանական դեսպանատունը, արտաքին գործոց նախարար Թէվֆիկ փաշայի ապարանքի յարաշէնքերը (Ապարանքը 1912-ին մասամբ այրած էր։ Մնացեր էին քարաշէն, երկրորդական մասերը։ 1930-ին փաշայի զուիցերիացի տիկնոջ որոշումով վերածուեցաւ պանդոկի՝ բոլորին յայտնի, աշխարհահռչակ Park Otel) Զոհրապը մտաւ Grand Rue de Pera։ Կեցաւ Մեծ Ակումբի, կամ՝ Cercle d’Orient կոչուած շէնքի առջեւ ու ինքն իրեն կրկնեց. «Մտերիմ յարաբերութիւն ունինք։ Չեն մերժեր զիս»։ 2 Յունիս, Չորեքշաբթի էր, Զոհրապի 23 Ապրիլը։ Ներսը ի՞նչ պիտի ըլլայ…։ Պատմեմ ձեզի։ Զոհրապը դարձեալ մասնակից պիտի դառնայ նոյն խաղասեղանին։ Խաղակիցները նոյնն են, խաղը՝ նոյնը։ Զոհրապը անայլայլ է։ Ունի երեսփոխանական անձեռնմխելիութիւն։ Խաղակիցը անայլայլ է։ Որպէս ներքին գործոց նախարար՝ ստորագրած է մահագոյժ հրամանագիր։ Կէս գիշեր։ Խաղը պիտի վերջանայ։ Զոհրապը ոտքի պիտի ելլէ։ Ներքին գործոց նախարարն ալ։ Գրիգոր էֆէնտիին ճակատէն պիտի համբուրէ։ Անսպասելի բան.
- Պատճառը ի՞նչ է։
- Մէջէս եկաւ։
Այդ գիշեր Զոհրապ նոյն ճամբով տուն պիտի վերադառնայ։ Պիտի նկատէ, թէ պաշտօնեայ մը զինք արդէն կը հետեւի։ Տան առջեւ պիտի տեսնէ երկու ոստիկան։ Անոնք Զոհրապին պիտի հրահանգեն քանի մը ապրանք պայուսակի մէջ դնել եւ դուրս ելլել։
«Գրելու ոյժ չունիմ…»
Գոնիա քաղաքի մէջ Զոհրապը տեղւոյն հայերէն խնդրեց. «Մեր ընտանիքներուն լուր տուէք ասկէ անցնելնիս, ուրիշ ծառայութիւն չենք սպասեր ձենէ»։ Անոնք հարցուցին. «Ո՞ւր կը տանին ձեզ»։ Զոհրապը պատասխանեց. «Տիարպէքիր, դատուելու համար, բայց չեմ կարծեր, որ մինչեւ այնտեղ հասնինք»։ 15 Յուլիսի Հինգշաբթի։ Հալէպէն ուղարկուած ընտանեկան վերջին նամակ. «Քլարա, Սիրական, մէկ հատիկ, հոգիս, կեանքս…, Տիարպէքիրէն եւ ուրիշ տեղերէ առնուած լուրերը աղէկ չեն. յետոյ շատ խիստ պատիժներ տրուելու եւ գործադրուելու լուրերն ալ կ՚առնենք կոր. Տիարպէքիրի մէջ ալ ի՞նչ պիտի պատահի, Աստուած գիտէ։ Հիմա, սիրական էակս, ալ վերջին վարագոյրը կը սկսի մեզի համար. հաւատալս չի գար, որ Խալիլ պէյը ամէն երախտիք մոռցած ըլլայ եւ օգնութեան չհասնի։ Երկու անգամ է, որ նոր լուսինը կը տեսնեմ եւ զքեզ ու զաւակներս աչքի առջեւ կը բերեմ ու կը համբուրեմ։ Աւելի գրելու ոյժ չունիմ. թէ որ ողջ չմնամ, զաւակներուս վերջին պատուերս եւ կտակս է, որ միշտ սիրով ըլլան իրարու հետ, զքեզ յարգեն եւ սիրտդ չցաւցնեն եւ … զիս ալ յիշեն։ Եթէ մեռնիմ՝ ունեցածս 2000 ոսկի բարեգործական նպատակի մը հատկացուցեք։ Ամենքիդ կը համբուրեմ։ Գ. Զոհրապ»։
