Վերապրումը՝ իբրեւ արուեստի գործ
ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ
«Իւրաքանչիւր հայ փաստաթուղթ է», ըսած էր Հրանդ Տինք։ Կը գտնուինք նոր ժամանակի մը մէջ, ուր հայերը կը փորձեն հասկնալ իրենց պատահածը՝ իրենց անձնական եւ ընտանեկան պատմութիւններուն ընդմէջէն, անձնական փորձառութիւններուն ընդմէջէն։ Այս նոր ժամանակին բնոյթը մեզմէ կը պահանջէ տեսնել վերապրողներուն գոյատեւման պայքարը, յարգել ու պատուել զանոնք եւ մեր կեանքերուն մէջ տեղ տալ անոնց՝ այնպէս ինչպէս արժանի են։ Կարելի է ըսել, որ հայերը սկսան որդեգրել պատմութեան ըմբռնում մը, որ կը նայի սեփական ընտանիքի պատմութեան եւ կը փորձէ հասկնալ իրենց մեծ մայրերուն եւ մեծ հայրերուն ապրած աղէտը։ Այս մօտեցումը ընտանեկան պարագաներուն առիթ կ՚ընծայէ աղէտին մօտենալու եւ իրենց բաժինը դիմակայելու՝ ստեղծագործական արտադրութիւններու հետ առնչակից ըլլալով։ Այսպիսով, հայերուն գոյատեւելու պայքարը փաստաթուղթէ կը վերածուի արուեստի։
Հայերը Միացեալ Նահանգներ սկսած են գաղթել 1915 թուականէն շատ առաջ՝ չարաշահող հարկերու եւ գաւառներու մէջ գործադրուող այլ ճնշողական քաղաքականութիւններու հետեւանքով։ Այս գաղթօճախներուն ամէնէն նշանաւորը Ֆրեզնօն է, Ուիլիամ Սարոյեանի ծննդավայրը։ Միւսը, բնականաբար, Ֆիլատելֆիան է, ուր մինչեւ օրս մեծ թիւով հայ ընտանիքներ կ՚ապրին։ Ֆիլատելֆիոյ հայ ընտանիքները բազմաթիւ նամակագրութիւններ եւ նկարներ ունին Օսմանեան նահանգներուն մէջ ապրած իրենց ազգականներուն հետ, այլ խօսքով՝ ընտանեկան արխիւներ, որոնք փաստաթուղթեր են 20-րդ դարու սկիզբի հայերուն առօրեային մասին։ Պատմագրութեան ոլորտին ծաւալումը՝ ներառելով վերապրողներուն փորձառութիւնները կենսագրական եւ ինքնակենսագրական տեսանկիւններէն, տեսանելի կը դարձնէ աղէտին մօտենալու նոր ձեւերը։
Սթոքթըն եւ Մոնթքլեր համալսարաններուն մէջ անցեալ տարի կազմակերպուած «Հայկական ցեղասպանութիւնը, մէկ ընտանիքի մը պատմութիւնը» ցուցահանդէսը լաւ օրինակ մըն է այս առումով։ Ցուցահանդէսը կը պատմէ Խնուսէն Զաքարեան եւ Արբաճեան ընտանիքներուն վերապրումի եւ նոր կեանք կերտելու պատմութիւնը։ Այսպիսով, մենք կը սորվինք նաեւ ամերիկահայ գեղանկարիչ Մարի Զաքարեանին մասին։ Մ. Զաքարեանին մայրը՝ Արեգը (1895-ին ծնած), եւ հայրը՝ Մովսէսը (1881-ին ծնած), 1915-ին իրենց ընտանիքները կորսնցուցած վերապրողներ էին։ Արեգը նախապէս պսակուած է. ամբողջ ընտանիքը կորսնցնելէ ետք, որպէս աղախին ան ծառայած է՝ նախ իսլամ ընտանիքի մը եւ ապա՝ Պոլսոյ մէջ հայ ընտանիքի մը մօտ ։ Յետոյ, ինչպէս ոեւէ մէկ այլ երիտասարդ հայ կնոջ, յարատեւ արտաքսումը զինք հասցուցած է Միացեալ Նահանգներ։ Մովսէս Զաքարեանը, նշանաւոր տուտուկահար, Միացեալ Նահանգներ հասած է 1913-ին եւ անգամ մը եւս չէ տեսած Խընուսի մէջ թողած իր ընտանիքը։ Արեգին եւ Մովսէսին պատմութիւնները միայն անոնց յատուկ չէ։ Այսօր, Միացեալ Նահանգներ կամ այլուր ապրող իւրաքանչիւր հայ ընտանիք նմանատիպ կամ նոյնիսկ նոյն տեսակի պատմութիւնը ունի։ Այս ընդհանրութիւնը կարեւոր է, որովհետեւ մեզ կը յիշեցնէ, թէ ընտանեկան պատմութիւնները հաւաքական պատմութեան արտացոլումն են եւ ոչ թէ՝ եզակի կամ անհատական։
Մարի Զաքարեանը, այս նոր երկրին մէջ Արեգին եւ Մովսէսին չորս զաւակներէն մին, իր ասպարէզը դարձուց նկարչութիւնը եւ իր գործերուն մէջ ներկայացուց աղէտին արտացոլացումը իր ընտանիքին վրայ։ «Մօրս անհատնում ողբը», 1974-ին ցուցադրուած, իր ամէնէն կարեւոր գործերէն մէկն է։ 1971-ին, ան հիմնած է Զաքարեան արուեստի դպրոցը, ուր հարիւրաւոր արուեստագէտներ պատրաստած է։
Սիւզան Արբաճեան Ճոլի եւ Ալան Արբաճեան ժրաջանօրէն աշխատած են Զաքարեան ընտանիքի պատմութիւնը ներկայացնող ցուցահանդէսի մը պատրաստութեան եւ ի մի բերած են ընտանեկան լուսանկարներ եւ նամակներ։ Անոնք նաեւ հեղինակած են «Out of My Great Sorrows: The Armenian Genocide and Artist Mary Zakarian» գիրքը, 2017-ին Ռութլէտճ հրատարակչատունէն լոյս տեսած։
Մինչ հայոց ցեղասպանութեան վերապրողներուն կեանքերը աւելի տեսանելի կը դառնան, կը նկատենք, որ իւրաքանչիւր հայ, փաստաթուղթ մը ըլլալու կողքին, արուեստի գործ է. նոյնպէս ալ՝ իւրաքանչիւր վերապրումի պատմութիւն։ Պատմութիւն մը, ուր ընտանեկան նամակները աւելի շատ կարդացուած են, անձնական վերապրումի պատմութիւնները աւելի յարգուած են եւ մէկ սերունդէ միւսը աւելի հեշտութեամբ փոխանցուած են, մեզի կ՚օգնէ աւելի լաւ հասկնալու, թէ ո՛ր իրականութեան մաս կը կազմենք։
