Վազքով սկսող երթի, վազքով աւարտը
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Նոր է ինքնաշարժը, բազմահազար քիլոմեթր ճամբայ հարթած է բայց չէ յոգնած։ Նոյնպէս վարորդ Իպրահիմ երիտասարդ է եւ ան ալ չի յոգնիր։ Բայց անցնող օրերը սկսած են մեր վրայ յոգնութեան նշաններ տալ։ Կարծես սկսած ենք տուն դարձի տրամադրութեան մտնել։ Սա մեր վերջին գիշերն է որ պիտի անցնենք պանդոկի մը սենեակին մէջ։ Որքան ալ հանգստաւէտ ըլլան, հիւրանոցները չեն կրնար փոխարինել տան ջերմութիւնը։ Այս ու նման խորհուրդներով լցուած ենք կ՚երեւի որ, տիկին Շուշիկն ալ չերգէր, այլ կը գոհանայ յաջորդ կայարանի՝ Տիգրանակերտի մասին հարցումներով։
Նպատակադրած ենք Սիլվան, կամ ալ պատմական անունով Տիգրանակերտ կանգ առնել ու ապա հասնիլ Տիյարպեքիր։ Սակայն այդ կանգ առնելու միջոցը կ՛երկարի Սիլվանի մէջ մեզ հիւրընկալող սրճարանի տիրոջ քաղաքի պատմական աւերակները ցոյց տալու առաջարկով։ Խումբը հետաքրքիր է եւ կ՚որոշէնք իրեն հետեւիլ Մեծն Տիգրանի անունով հիմնուած այս քաղաքին մէջ գոնէ հայկական հետք մը տեսնելու, յայտնաբերելու յոյսով։ Նախքան այս ճամբորդութեան սկիզբը, գիտէինք տարածաշրջանի մէջ տիրող պատերազմական մթնոլորտի մասին։ Արդարեւ ճամբու տեւողութեամբ քանիցս կանգ առած էինք ոստիկանութեան ստուգման կէտերու վրայ եւ սակայն մեր երիտասարդ վարորդի վստահութիւն ներշնչող պատասխաններով դիւրաւ դուրս եկած էինք այդ ստուգման կէտերէն։ Սակայն ոստիկանական հարցաքննութեան սարսափազդու օրինակը վայելեցինք Սիլվանի մէջ։ Հազիւ քանի մը հարիւր մեթր հեռացած էինք սրճարանէն, երբ ոստիկանական երկու զրահապատ ինքնաշարժներ հակառակ ուղղութիւններով եկան ու շրջապատեցին մեզ։ Այս անգամ բարեացակամ չէին երեւեր եւ սաստող ոճով մը կը խօսէին մեզ առաջնորդող սրճարանի տիրոջ հետ։ Ան ալ իր կարգին սմքած էր ոստիկաններուն դիմաց եւ կը փորձէր բացատրել թէ օտար ուղեւորներ ենք եւ կ՚ուզենք տեսնել այս տեղի պատմական վայրերը։ «Շո՚ւտ վերադարձէք եւ իսկոյն հեռացէք մեր պաշտօնի սահմաններէն» հրահանգեց ոստիկանը եւ այսպէսով կիսատ մնաց Սիլվանի շրջագայութիւնը։ Սրճարանի տէրը ապա պատմեց իր սմքելու դրդապատճառը. «բարեբախտաբար զիս չճանչցաւ, վեց տարի բանտարկութեան դատապարտուած եմ եւ բանտ մտնալու ալ բնաւ նպատակ չունիմ։ Վաղը առաւօտուայ կանուխ ժամերուն լեռ պիտի երթամ մերոնց միանալու համար»։ Մեզ հայերուս ուղղեալ յատուկ ուշադրութիւնը արդէն մտածել տուած էին իր քաղաքական հակումներուն մասին։ Մեր դիմաց քրտական ազգային շարժումին ներքաշուած գործիչ մը կար, որ օր ցերեկով սրճարան կը բանեցնէր, իսկ միւս կողմէ հոգիով ու մարմնով ենթարկուած էր ազատատենչ պայքարին։
Օրը արդէն մթնել սկսած էր, երբ կը սուրայինք Տիգրանակերտէն դէպի Տիյարպէքիր։ Մեր գալուստէն տեղեակ պահած էինք Սուրբ Կիրակոս Եկեղեցւոյ ծխական խորհուրդի անդամները։ Տիյարպեքիր հասնելով Տաղքափը թաղամասին դիմաւորեցին մեզ եւ առաջնորդեցին դէպի մօտակայ սրճարան։ Այստեղ արդէն հաւաքուած էին տասնեակ մը հայեր, մեզ հետ հանդիպելու համար։ Անոնց մէջ էր ծխական խորհուրդի անդամներէն Կաֆֆուր Թիւրքայ եւ վերջին տարիներուն 20 տարի Լոս Անճէլս բնակելէ ետք իր հայրենի երկիրը վերադարձած հանրածանօթ երգիչ, ուտահար՝ Երուանդ։ Կարօտով լեցուն հանդիպում մըն էր այս, քանի որ վերջին տարիներուն պատերազմի դրութեան պատճառաւ չէինք կրցած այցելել զիրենք։ Ժամանակը շատ սուղ էր եւ մեր զրոյցի նիւթերը շատ բազմաբնոյթ։ Իրենք կը հարցնէին պատրիարքի ընտրութեան խնդիրը, մենք կը հետաքրքրուէինք Սուրբ Կիրակոսի վիճակով կամ իրենց առօրեայով։ Կիսատ մնաց այս զրոյցը։ Չյաջողեցանք նաեւ տենկպէժներու տունը այցելել եւ գոնէ քանի մը քլամ լսել։ Ամիտա քաղաքի յատուկ երեւոյթներէն մէկն է տենկպէժներու տունը, ուր ամէն օր տասնեակ մը տաղասացներ կը մէկտեղուին եւ երգելով կը պատմեն, թէ աւանդական եւ թէ ներկայ ժամանակներու յատուկ առասպելներ կամ պատումներ։ Այդ համեստ բակը մեր մօտ կ՚արթնցնէ այն տպաւորութիւն, որ այդտեղ նստած տաղ ասողները հոգ չէ թէ տարբեր լեզուով, հարազատ շառաւիղներն են նախաքրիստոնէական շրջանի հայ գուսաններու՝ Գողթան գաւառի երգիչներու։ Տենկպէժները կ՚երգեն իրենց պատմութենէն դրուակներ, իսկ մենք կը լսենք «Արտաշէսի Հարսանիքը» կամ «Վահագնի Ծնունդը»։ Կը տարուինք խորհելու, թէ քիւրտերու Մովսէս Խորենացին տակաւին չէ յայտնուած, որ այս գրականութիւնն ալ փոխանցուէր իր երկաթագիրին։ Թերեւս այս է պատճառը, որ տենկպէժներ մինչեւ օրս կը պահեն իրենց արուեստի այժմէականութիւնը։ Օրուայ մէջ բազմաթիւ այցելուներ կու գան այս բակը, կը լսեն զիրենք։ Անոնցմէ ոմանք կը տիրապետեն տաղասացներու լեզուին, իսկ ոմանք ալ մեզ նման զիրենք լսելով կ՚իմանայ արդէն իրեն ծանօթ եղածը։
Վերեւ նշած էինք, թէ ժամանակը սուղ է։ Այս անգամ չենք կրնար այցելել տեղւոյն յատուկ ութանկիւն գլխարկ սարքող վարպետը եւ նոր գլխարկ մը գնել։ Բան մը, որ անբաժան արարողակարգերուն մաս կը կազմէ մեր Ամիտա իւրաքանչիւր այցելութեան։ Կը բաւարարուինք Չորս ոտանի Մինարէդը այցելելով, որուն ոտքերուն տակ գնդակահարուած էր մարդու իրաւունքներու պաշտպան իրաւաբան Թահիր Էլչի։ Ողորմի մը կը մրմնջանք իր հոգւոյն, ոստիկանական արգելապատէն տեսնել կը փորձենք Սուրբ Կիրակոսի ալ գտնուած տարածքը եւ հիասթափուած կը վերադառնանք մեր ընկերներուն մօտ։ Վերջին գործ մը ունինք Ամիտայի մէջ։ Մրգավաճառէն կը գնենք սեխի կուտեր, նուիրելու համար նախկին տիյարպեքիրցի, այժմ Պոլսաբնակ բարեկամուհիի մը։ Գիտենք որ ան իւրաքանչիւր կուտի հետ համն ու հոտը կ՚ապրի իր սիրելի ծննդավայրին։
Ինքնաշարժը ուղղուած է բացօթեայ թանգարանի մը տպաւորութիւնը ունեցող մի այլ քաղաք՝ Մարտին։ Սակայն ափսոս մեր հիւրանոցը ոչ թէ այդ պատմական հին քաղաքի մէջ է, այլ դաշտի վրայ կառուցուած նոր քաղաքի։ Շուտով կը բարձրանանք սենեակներ, ծանրութիւնները կը թողունք եւ իսկոյն կ՚ուղղուինք դէպի պատմական Մարտին։ Բլուրի բարձունքէն կը վայելենք քաղաքի գիշերուայ տեսարանը, որ լոյսի ծովու մը տպաւորութիւնը կը թողու։
Յաջորդ առաւօտ նոյն պատմական քաղաքի փողոցներուն մէջ շրջագայութիւնով կը կ՚աւարտենք Մարտինի պտոյտը։ Այսօր վերադարձ է, բայց մենք նախքան ինքնաթիռ հասնիլ ծրագրած ենք կարելի չափով թափանցել նաեւ պատմական Եդեսիան, այժմու Ուրֆա քաղաքը։
Ժամանակը անգամ մը եւս շատ սուղ է։ Ուրֆան կը ճանչնանք միայն իր արդիաշունչ թանգարանով եւ յատուկ խոհանոցով։
Եօթնօրեայ շրջագայութեան ընթացքին այցելեցինք քաղաքներ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը արժանի էր եօթնօրեայ կեցութեան։ Ուրեմն ետդարձի պահուն բոլորիս մտքին մէջ նոյն համոզումով գոյացած էր խորհուրդ մը՝ «կրկին ու կրկին գալ ու այցելել այս վայրերը, որպէսզի չըսենք թէ իզուր ապրած ենք»։
