Վաւերագրական՝ փոխան հոգեհանգիստի
ՄԱՐԳԱՐ ՉԱԼԸՔԵԱՆ
Ուղիղ երեսուն եւ մէկ տարիներ անցած են այն սարսափի օրէն, որ երկրի պատմութեան մէջ դրոշմուած է «Մատըմաքի ոճիրը» կոչումով։ Արդարեւ 2 Յուլիս 1993 թուականին, Սեբաստիա քաղաքին մէջ կրկին անգամ բեմադրուեցաւ ատելութեան բնոյթով ոճրագործութիւն մը, ուր խլեց 33 կեանքեր, «Մատըմաք» հիւրանոցի հրկիզման հետեւանքով։
Այդ օր երկրի զանազան քաղաքներէն Սեբաստիա եկած էին բազմաթիւ ալեւիադաւաններ, յիշատակելու համար այս ժողովուրդի մեծ տաղասաց Փիր Սուլթան Ապտալը։ Այս միջոցառումները հետզհետէ ունեցած էին աւանդական բնոյթ։ Ամէն տարի մարդիկ կ՛այցելէին մեծ գուսանի ծննդավայր Պանազ գիւղը, ապա քաղաքի մշակոյթի կեդրոնին մէջ կը կայանար գեղարուեստական ծրագրի իրականացումը։
Այդ տարի ալ ծրագրուած էր նոյն օրակարգի գործադրութիւնը, որուն մասնակցելու համար քաղաք ժամանած էին զանազան արուեստագէտներ, որոնց կարգին աշուղներ, երգիչներ, ժողովրդական պարերու կատարողներ, բանաստեղծներ ու մտաւորականներ։
Քաղաքի թերթերը նոյնիսկ միջոցառումէն օրեր առաջ սկսած էին գրգռիչ հաղորդումներու, յատկապէս թիրախաւորելով անուանի երգիծաբան Ազիզ Նեսինը։ Կը պնդէին թէ Նեսին անարգած է Մուհամմէտ մարգարէն եւ Սեբաստացին չի հանդուրժեր նման ոտնձգութեան։ Այս տեսակի զրպարտութիւնները իրաւացի տուեալներու չեն կարոտիր։ Մէկը կ՛ըսէ եւ խուժանը կը տարածէ այդ լսածը, յաճախ ինք ալ բաներ մը աւելցնելով լսածին վրայ։
Այսպէս ուրբաթօրեայ պաշտամունքէն ետք քաղաքի մզկիթներուն մէջ մէկտեղուողներ նախ քարկոծեցին միջոցառման կատարուած մշակոյթի կեդրոնը, ապա ուղղուեցան նախ կուսակալութեան շէնքը, կուսակալին հրաժարումը պահանջող վանկարկումներով եւ վերջապէս հասան տօնակատարութեան մասնակցողներու իջեւանած «Մատըմաք» հիւրանոցը։
Ժամերու տեւողութեամբ երբ խուժանը հասաւ բազմահազարներու, այդ պահուն սկսաւ հնչել նաեւ «այրեցէք հիւրանոցը» գոչումներ եւս։ Կարծես նման հրահանգի սպասած ըլլային, յայտնուեցան մարդիկ, որոնք իրենց ձերքի քարիւղի թիթեղները կը փութացնէին հիւրանոցի մօտ գտնուողներուն։ Քիչ անց բոցը պատեց հիւրանոցի մուտքը, ուր ամբոխը կ՛աղաղակեր «Ալլահուէքպեր» պոռչտուքով։
31 տարիներ շարունակ այս պատկերները վերյիշելով հանդերձ, այս տարի կ՛ապրինք նոյն սարսափը, նման ուժգնութեամբ։
Պատճառը պարզ է, աւելի քան չորս ժամեր հետեւած ենք վաւերագրական ֆփլմերու անուանի հեղինակ Իւմիտ Քըւանճի պատրաստած ֆիլմը. «Շատ վատ բան մը պատահեցաւ»։
Մեր մօտ յաճախ կը շփոթենք բանաւոր պատմութեան նկարահանումները եւ վաւերագրական ֆիլմը։ Պատմող գլուխներու իրերայաջորդ տողանցքը կարելի չէ վաւերագրական ֆիլմ անուանել, քանի որ ֆիլմարուեստը ունի իր ուրոյն պատմելաոճը, յատուկ լեզուն։ Կինօ-բեմադրիչ Իւմիտ Քըւանճ ահա այդ ծուղակը յաջողութեամբ շրջանցած է, շնորհիւ իր ստեղծագործ տաղանդին։
Իրականութեան մէջ ֆիլմը ինք յատուկ պատուէրի մը գործադրումն է։ Եւրոպայի ալեւիադաւաններու միաւորումը իր մօտ հաւաքուած փաստաթղթերը եւ վկայութիւնները փոխանցած է Քըւանճին, համապարփակ պատում մը գոյացնելու համար։
Յաջողած է ծրագիրը, շնորհիւ Իւմիտ Քըւանճի արհեստավարժ ձիրքին եւ ձեռներէց աշխատանքին։
Մենք ֆիլմը դիտեցինք համակարգչի վրայ, որպէսզի շաբաթավերջի «Ռատիօ Ակօս» հաղորդումին կարենանք զրուցել ֆիլմի հեղինակին հետ։ Սակայն նոյն օրը, այսինքն 29 Յունիս շաբաթ յետմիջօրէին ֆիլմի յատուկ ցուցադրութիւնը կայացաւ Ճեմալ Ռեշիտ Ռէյ համերգասրահին մէջ, հոծ բազմութեան մը ներկայութեամբ։
Ինչպէս վերեւ ալ նշած ենք դէհքի յաջորդող տարիներու ընթացքին արդէն մանրամասնօրէն իմացած էինք պատահածները։ Սակայն Իւմիտ Քըւանճի ֆիլմը մինչայդ ընդհանուր 33 թուանշանով յիշուած անձերը ներկայացուց իրենց անհատականութեան մէջ։ Եւ ոչ միայն այդքանը, այլ նաեւ ֆիլմի տեւողութեամբ տողանցեցին անոնց որդեկորոյս ծնողները կամ որբացած երախաները։ Իւրաքանչիւրը ապագայի հանդէպ իր յոյսերով ու ակնկալութիւններով լեցուն երիտասարդ կեանքեր խեղդամահ եղան ծուխի գոլորշիի մէջ։ Դատական գործընթացքը ինչպէս նման բնոյթի բոլոր ոճիրներուն, այս անգամ ալ ձգձգուեցաւ եւ բացի քանի մը դժբաղդներէ ոճրագործներէն շատեր կրկին անգամ օգտուեցան անպատժելիութեան նողկալի աւանդոյթէն։
Ափսոս որ հայաշխարհը զուրկ է Թուրքիոյ մասին իրաւացի պատկերացումէն։ Շատեր մատնուած են այն սխալ կարծիքին թէ Թուրքիա իբրեւ ազգային պետութիւն ամբողջովին բնակեցուած է թուրքերու եւ իսլամադաւաններու կողմէ։ Չունինք պատկերացում այս երկրի տարբեր ինքնութիւններու մասին։ Ինքնութիւններ՝ որոնք յարատեւ հալածանք կ՚ապրին իրենց հարազատ ու սեփական երկրին վրայ, զոհը դառնալով ազգային, կրօնական, դաւանանքային կամ սեռային բնոյթի խտրականութիւններու։
Իւմիտ Քըւանճի ֆիլմի տողատակերը ուշադրութեամբ նկատողները ակամայ կը մատնուին այս իրողութեան ցնցիչ պատկերին հետ։
Մեզի կը մնայ անգամ մը եւս ցաւակցիլ ազգային խտրականութեան զոհերուն եւ անոնց հարազատներուն, շնորհաւորելով նաեւ մեր բարեկամ Իւմիտ Քըւանճը իր այս վերջին ստեղծագործութեան համար։
