Vartanyan’ın bize diyecekleri var

ARİF TAPAN

Kendisini 1851 yılında yayımlanan ilk Türkçe roman ‘Akabi Hikâyesi’nin yazarı olarak tanıdığımız Hovsep Vartanyan’ın bir yıl sonra 1852’de ‘Boşboğaz Bir Âdem: Lafazanlık ile Husule Gelen Fenalıklerin Mukhtasar Risalesi’ başlığı ile yayımlanan kitabı tam 165 yıl sonra, geçtiğimiz hafta Koç Üniversitesi Yayınları tarafından yayımlandı. Vartanyan, ‘Akabi Hikâyesi’nde olduğu gibi ‘Boşboğaz Bir Âdem’i de ‘Ermeni hurûfuyla ve Türkçe lisanıyla’ kaleme almış. Metni Ermeni harflerinden Latin harflerine aktarıp yayına hazırlayan Murat Cankara, kitabın önsözünde özelde Vartanyan’ın bu metnini, genelde ise Ermeni harfli Türkçe diğer metinleri nasıl okuyabileceğimize ve edebiyat tarihi içerisinde nereye koyabileceğimize dair önemli ipuçları sunuyor.

Tür meselesi

1840-1887 yılları arasında Ğugas Baltazaryan tarafından İzmir’de yayımlanan haftalık ve on beş günlük ‘Arşaluys Araradyan’ (Ararat Şafağı) dergisinin 10 Ekim 1852 tarihli sayısında ‘Boşboğaz Bir Âdem’ için günümüzün yayınevi reklamlarına benzeyen bir ilan çıkıyor. İlanda kitapla ilgili bilgiler yer alırken metnin kendisinden hem ‘risale’ hem de ‘kitapçık’ olarak söz ediliyor. Cankara’nın da dikkat çektiği gibi, bu noktada bu metni ne olarak göreceğimiz (roman mı, kitapçık mı, hikâye mi, risale mi?) meselesi akıllara geliyor. Özellikle Türkçe edebiyat tarihi yazımında önemli bir ‘vasfı’ işaret ettiği düşünülen ‘ilk olma’ tartışmaları (ilk roman, ilk hikâye vs.) güncelliğini hâlâ koruyorken ‘Boşboğaz Bir Âdem’i hangi edebi tür kategorisine sokacağımız, bunun ötesinde bu metni ne olarak ve nasıl ele alıp inceleyeceğimiz meselesi ortaya çıkıyor. 

Bir ‘Mukaddime’ ve ‘Evveli Kelam’ girişlerinin ardından gelen ve tasvirlerle de görsel olarak süslenmiş altı ayrı hikâyecikte boşboğaz kimdir, ne işler yapar, nasıl bir tabiata sahiptir ve hem kendisinin hem de etrafındakilerin başına ne gibi işler açar sorularının cevaplarını en ikna edici (!) halleriyle buluyoruz. Bu altı hikâyeciğin sonunda ‘Nakliet’ başlığıyla ayrı bir hikâyecik daha var. Kapanış mahiyetindeki bu son hikâye, metnin başındaki ilk hikâyeye bağlanarak, anlatılanlar daha bütünlüklü (ya da daha inandırıcı) bir hale getiriliyor.

Ermeni harfli Türkçe metinler üzerine çalışanlar, ‘Boşboğaz Bir Âdem’in ne olduğuna dair farklı tespitler sunmuş olsalar da metin üzerinde hemfikir olunan iki husus var. Bunların ilki metnin mizahi temeller üzerine inşa edilmiş olması. Öyle ki ‘Boşboğaz Bir Âdem’in Osmanlı’nın ilk mizah dergisi olduğunu, mizah türünü ve karikatürü basınla tanıştıranın Vartanyan olduğunu belirtenler de olmuştur. Tüm bu bilgilerin doğruluk payını Cankara titizlikle gözden geçiriyor. Bunlara ilaveten ‘Boşboğaz Bir Âdem’in “mizahi bir metin olduğu”nu ve Vartanyan’ın ‘mizahın en temel tekniklerini ustaca’ kullandığını söylemek ise gayet yerinde.

Okura sesleniş

Metin üzerinde hemfikir olunan ikinci husus ise metnin ‘işlevi’ne dair ve tabii olarak söylenebilir ki Vartanyan’ın bir yazar olarak buradaki amacı ‘millete faydalı bir hizmet’te bulunmaktır. Zira ‘Boşboğaz Bir Âdem’deki anlatıcı tavır ve ses, öyle zannediyorum daha önce ‘Akabi Hikâyesi’ni okumuş olanlara oldukça tanıdık gelecektir. Anlatılan türlü boşboğazlık hikâyeleri boyunca nerelerde Vartanyan’ın nerelerde anlatıcı sesin konuşuyor olduğu ayrı bir yazının konusu olsa da ‘Mukaddime’ bölümünde Vartanyan’ın doğrudan okuruna seslendiğini söylemek yanlış olmaz. Zira yazar, amacının “dedikodu etmekle ne kadar fenalıkların meydana geldiğini anlatmak” olduğunu metnin daha ilk cümlesinde açıkça belirtiyor. Metnin sadece “eğitici ve ahlaki kaygılarla yazılmış” olduğunu söylemek metne biraz haksızlık olsa da ‘Akabi Hikâyesi’nden de tanıdığımız o öğretici, ikaz edici, yol gösterici ses burada da çıkıyor karşımıza.

‘Boşboğaz Bir Âdem’ türsel, kurgusal, dilbilimsel, sosyo-kültürel ve daha pek çok açıdan incelenmeye son derece müsait, ilginç ve keyifli bir metin. Osmanlı-Ermeni yazarlara ve Ermeni harfli Türkçe metinlere ilginin giderek arttığı son yıllarda, Arap harfli Türkçe (Osmanlıca) olarak yayımlanmış ‘ilk’ romandan en az yirmi sene önce, ‘minör bir edebiyatın içerisinde (Ermeni harfli Türkçe)’ kaleme alınmış böylesine bir metin için elbette üzerine düşünülecek daha pek çok husus var. Darısı araştırılmayı, yayımlanmayı bekleyen diğer tüm Ermeni harfli Türkçe metinlerin başına.

Boşboğaz Bir Âdem Hovsep Vartanyan
Hazırlayan:Murat Cankara
Koç Üniversitesi Yayınları
181 sayfa.