«Վարդանանց պատերազմը» Բարեկենդանի օրերին
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Բարեկենդանի օրերին՝ բուն Բարեկենդանին նախորդող երեքշաբթի եւ ուրբաթ օրերին, հայ եկեղեցին կը նշէ Ս. Վարդանանց զօրավարների եւ 1036 վկաների, ինչպէս նաեւ Ս. Ղեւոնդեանց քահանաների յիշատակութեան օրերը (այս տարի Փետրուարի 26-ին եւ 28-ին)։
Աւարայրի ճակատամարտին Ղեւոնդեանց քահանաները կը քայլէին զօրքի առջեւէն՝ քաջալերելով հայ մարտիկներուն։ Ղեւոնդ երէցը տարիքով ամենամեծն էր, նրա կողքին կը յիշուեն Յովսէփ կաթողիկոսը, Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեացը, Բարսենեաց Թաթիկ եպիսկոպոսը, Մուշեղ քահանան, Քաջաջն եւ Աբրահամ սարկաւագները։
Ժողովուրդը նոյն պէս այդ օրերին Աւարայրի ճակատամարտէն որեւէ դրուագ «կը խաղար»։ Այդ իւրայատուկ ճակատամարտ-ներկայացումը Վարդան Մամիկոնեանի ցուցք կամ ցուցմունք, Վարդան Մամիկոնեանի ծէս, Վարդանանց պատերազմ, Աւարայրի ճակատամարտ կը կոչուէր։
Մինչեւ 19-րդ դարի վերջը այս ներկայացումները անպայման կը խաղային բուն Բարեկենդանին նախորդող հինգշաբթի օրը Մոկսում, Վասպուրականում, Շատախում, Ռշտունիքում, Կարինում, Շիրակում եւ հայոց այլ ազգագաւառներում։
Գիւղի ժողովուրդը կը բաժանուէր երկու մասի՝ հայերի եւ պարսիկների։ Կ՚ընտրուէին կարեւոր դերակատարները՝ Վարդան Մամիկոնեանը, Վասակ Սիւնեցին, Ղեւոնդ երէցը, նախարարները եւ այլք։
Ձիուն բազմած «Վարդան զօրավար»ը քաջալերող ելոյթ կ՚ունենար զօրքի առջեւ եւ կ՚արշաւէր հակառակ ծայրէն եկող պարսից զօրքի վրայ եւ փայտէ սրերով զինուած հայերն ու պարսիկները կը մարտնչէին ճակատամարտի դաշտում։
Վերջը հայերը կը յաղթէին պարսիկներուն, ովքեր այլեւս խեղճացած գերիներ էին՝ քրքրուած հագուստով, երեսները սեւացրած։ Նրանց վրայ քարեր կը նետէին, կը քաշքշէին, կը հայհոյէին...Պահպանուել է Վասպուրականում հնում իրականացուող Վարդանանց ցուցմունքի մի տարբերակ։
Նախ կը յայտարարուէր ցուցմունքի կազմակերպման մասին եւ կը հրաւիրէին բոլոր երիտասարդ տղամարդկանց։
Ապա ամէնքը կը ժողվուէին Իշխան գիւղում՝ սրբազան հոր, գիւղապետի, վարժապետի եւ աւագների խորհրդի ղեկավարի գլխաւորութեամբ։
Կը բաշխուէին Վարդանի, Վասակի, նախարարների, հոգեւորականների, աշխարհականների, նաեւ՝ ողբասաց կանանց դերերը եւ համապատասխան հագուստները։ Որոշ մարդիկ տարիներ շարունակ նոյն դերը կը կատարէին, ուստի արդէն ունէին իրենց անհրաժեշտ հագուստները։
Հագուստներէն զատ կը պատրաստէին մարտի համար անհրաժեշտ պարագաները՝ դրօշակներ, զինանշաններ, վահաններ, սաղաւարտներ, գլխազարդեր…
Բուն «ճակատամարտին» կը նախորդէր երթը՝ դէպի եկեղեցի։ Երթը կը գլխաւորէին Ղեւոնդ Երէցը, վերջինիս աջ կողմում կը քայլէր Վարդան սպարապետը, իսկ ձախ կողմում՝ Վասակը։ Հետաքրքրական է, որ ժողովուրդը իր ճակատամարտ-ներկայացումներում Վասակին եւ Վարդանին միասին կը պատկերէր՝ որպէս նոյն առաքելութեան տէր մարդկանց։
Նրանցմէ ետք կը քալէին նախարարները՝ իւր զօրքերով, ապա՝ աշխարհականները, նախ՝ առաւել պատուաւոր քաղաքացիները, ապա՝ արհեստաւորները, ամէնքը՝ դրօշներով եւ իրենց զինանշաններով։
Զուռնայ-դհոլի հնչիւններն անպակաս էին երթէն. կը հնչէին ռազմական քայլերգեր ու պարեղանակներ։
Ապա կը սկսէր բուն ճակատամարտը։ Հայերն ու պարսիկները մարտի կը բռնուէին։ Կը յիշեն թէ 1909 թուականին ճակատամարտի պահին մարտնչող հայերն ու պարսիկներն այնքան էին տաքացել, որ նրանց մեծ դժուարութեամբ են բաժանել։
Ճակատամարտի աւարտին դաշտն այլեւս ողբասաց կանանց կը պատկաներ. սրանք իրենց լալագին երգերով նահատակներին կ՚ողբային եւ թաղման ծէսեր կ՚իրականացնէին։
Բարեկենդանեան այս ներկայացումը կը վերջանար տղամարդկանց ծիսական շուրջպարով։ Պարբաշի՝ պարագլուխ, կը կանգնէր կա՛մ որեւէ հոգեւորական, կա՛մ հէնց «Ղեւոնդ Երէցը»։
Ապա մրցախաղերի ժամն էր՝ ձիարշաւներ, լախտախաղեր, գնդակախաղեր, մականախաղեր… եւ կը շարունակեր Բարեկենդանը…
