Ուղեցոյց Սեբաստիոյ շրջագայութեան ընդառաջ

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

Ներշնչո­ւելով նա­խորդ տա­րի դէ­պի Թաւ­րիզ կա­տարո­ւած շրջա­գայու­թե­նէն սոյն տա­րուայ Հոկ­տեմբեր ամ­սու սկզբին մտադ­րած էինք շուրջ 20 ան­ձե­րէ բաղ­կա­ցող խմբով այ­ցե­լել Սե­բաս­տիոյ շրջա­նը։ Հայ­կա­կան բարձրա­վան­դա­կի արեւմտեան ծայ­րա­մասն է Սե­բաս­տիան, հե­տեւա­բար հայ մշա­կոյ­թի, թէ­կուզ աւե­րակ բա­զում օրի­նակ­նե­րու օր­րան մը նաեւ։ Շրջա­գայու­թեան ուղղու­թիւնն ալ ճշդո­ւած էր այդ հի­ման վրայ, քա­նի որ մտա­դիր էինք 5 օրե­րու ըն­թացքին բա­ցի Սե­բաս­տիոյ կեդ­րո­նէն, այ­ցե­լել Տիվ­րի­ղի, Շե­պին­գա­րահի­սար, Թամ­զա­րա, Ազպտէր, Էր­պաղա գա­ւառ­նե­րը ու Եվ­թո­կիա քա­ղաքը։

Այս շրջա­գայու­թեան ման­րա­մաս­նութիւննե­րը կը մշա­կէինք, երբ վրայ հա­սաւ «Արաս» հրա­տարակ­չութեան կող­մէ լոյս ըն­ծա­յուած «Սե­բաս­տիա» անուն գիր­քը։

Իրա­կանու­թեան մէջ այս մէ­կը Անուանի պատ­մա­բան Ռի­չըրտ Յով­հաննի­սեանի խմբագ­րած «Հա­յոց Պատ­մա­կան Քա­ղաք­նե­րը» անուն 14 հա­տորա­նի շար­քի հին­գե­րորդ գիրքն է։ «Արաս» նա­խապէս հրա­տարա­կած էր Պիթ­լիսն ու Մու­շը, Վան, Խար­բերդ եւ Զմիւռնիա հա­տոր­նե­րը։

Սե­բաս­տիայէն ետք յա­ջոր­դա­բար լոյս կը տես­նեն՝ Կա­րին, Ամի­տա- Եդե­սիա եւ Կի­լիկիա, Սեւ Ծով, Իս­թանպուլ, Կարս եւ Անի, Կե­սարիա եւ Կա­պատով­կիա, Փոքր Ասիա ու վեր­ջա­պէս Մու­սա Լեռ հա­տոր­նե­րը։

Ռի­չըրտ Յով­հաննի­սեանի խմբագ­րած այս հա­տորի մէջ տեղ գտած են բազ­մա­թիւ հայ եւ այ­լազգի հե­ղինակ­նե­րու ակա­դեմա­կան բնոյ­թով յօ­դուած­նե­րը։

Գիր­քի մուտքին խմբա­գիրը հա­կիրճ կը ներ­կա­յաց­նէ Փոքր Հայ­կի տա­րած­քը եւ ապա հա­մառօտ տո­ղերով կը ծա­նօթաց­նէ գիր­քին մէջ տեղ գտած յօ­դուած­նե­րը։

Երկրորդ յօ­դուա­ծը, գրի առած է Ռո­պէր Հիու­սէն ծա­նօթաց­նե­լով Ալիս գե­տի ափե­րուն հայ­կա­կան մի­ջավայ­րը։ Եր­րորդ բաժ­նի մէջ Նիւ Քես­տըլ Հա­մալ­սա­րանի պատ­մութեան բաժ­նի դա­սախօս­նե­րէն Էն Էլի­զապեթ Ռի­չըրտ նիւթ կ՚առ­նէ Կա­թողի­կոս Յով­հաննէս Գ.-ի «Ի Դէմ Պաւ­ղի­կեանց» անուն գոր­ծը եւ այդ ծի­րէն ներս կ՚ու­սումնա­սիրէ Տիվ­րի­ղիի Պաւ­ղի­կեան­նե­րը։ Այս մէ­կը յատ­կա­պէս ու­շագրաւ է, քա­նի որ թէ հա­յաս­տա­նեան եկե­ղեցա­կան պատ­մութեան եւ թէ պաշ­տօ­նական հա­յոց պատ­մութեան նիւ­թե­րու շար­քին ան­տե­սուած խնդիր մըն է Պաւ­ղի­կեան աղան­դի դե­րակա­տարու­թիւնը։ Նիւթ մը՝ որ առնչո­ւած է հայ ժո­ղովուրդի դէ­պի արեւ­մուտք զան­գո­ւածա­յին գաղ­թին հետ, որու ալիքնե­րը հա­սած են մին­չեւ Լե­հաս­տան։

Փե­թեր Քո­ղու Գա­լիֆոր­նիոյ Հա­մալ­սա­րանի հա­յագի­տու­թեան բաժ­նի դա­սախօս է եւ Սե­բաս­տիա հա­տորի չոր­րորդ բաժ­նի մէջ կ՚ու­սումնա­սիրէ Ժ եւ ԺԱ դա­րերուն դէ­պի Սե­բաս­տիա հայ­կա­կան գաղ­թե­րը։

Սու­րէն Քո­լան­ճըեան կը փոր­ձէ ճշդել պատ­մա­բան Ուխտա­նեսի կո­չու­մը։ Պրպտե­լով թէ Ուխտա­նես Եթե­սիո՞յ եպիս­կո­պոսն էր, թէ ոչ Սե­բաս­տիոյ։

Քրիս­տի­նա Մա­րան­ճը կը ներ­կա­յաց­նէ Սե­բաս­տիոյ հայ­կա­կան արո­ւես­տը եւ ճար­տա­րապե­տու­թիւնը։ Պեր­նարկ Քու­լիի նիւթն է հա­յերէն ձե­ռագիր­նե­րը եւ Սե­բաս­տիոյ գե­ղագ­րութեան կեդ­րոննե­րը։ Ֆրենք Էնտրի­յու Սթոն կը հետազօտէ, Անա­թոլիա Քո­լէժի եւ Սե­բաս­տիոյ Ու­սուցչաց Վար­ժա­րանի նման ամե­րիկեան կրթա­կան հաս­տա­տու­թիւննե­րու մէջ հայ­կա­կան ուսման ծրա­գիր­նե­րը։ Պար­պա­րա Մեր­կե­լեան գիր­քի ին­նե­րորդ բաժ­նին մէջ կ՚ու­սումնա­սիրէ Սե­բաս­տիոյ մէջ Միացեալ Նա­հանգնե­րու հիւ­պա­տոսա­րանի 22 տա­րուայ գործունէու­թիւնը։

Պար­լո­ու Տէր Մկրտի­չեանի յօ­դուա­ծի խո­րագիրն է «Հրա­ժեշտ Եվ­թո­կիոյ Հա­յոց», Ար­մին Կրե­տեան վկա­յու­թիւն մը կը փո­խան­ցէ նիւթ ու­նե­նալով Գա­հիրէի պա­տերուն հան­դի­պած կիւ­րիւնեայ շալ մը։

Սե­բաս­տիոյ դաշ­տա­յին տա­րած­քի մա­սին ծա­նօթու­թիւններ փո­խան­ցե­լու հա­մար Մու­րատ Մե­նեշեան օրի­նակ կը բե­րէ Կով­տուն գիւ­ղը։

Թա­մար Պո­յաճեան եւ Ռի­թա Որ­բե­րեան կը նկա­րագ­րեն արեւմտա­հայ բա­նաս­տեղծու­թեան տի­տան Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նը, «Սե­բաս­տիոյ Որ­դին Վա­րու­ժա­նը» խո­րագի­րով։ Հե­լեն Սա­հակեան կը ծա­նօթաց­նէ Մե­րի Լո­ւիզ Կրե­հըմը եւ Էրնեստ Փերդրի­չը։ Եր­կու նո­ւիրեալ­ներ՝ որոնց Մեծ Եղեռ­նի օրե­րուն կա­տարած զո­հողու­թիւննե­րը եւ ջան­քե­րը դրոշ­մո­ւած են Սե­բաս­տա­հայոց յի­շողու­թեան մէջ։

Վեր­ջընթեր յօ­դուա­ծի հե­ղինակն է Սի­մոն Փա­յաս­լեան, որ կը նկա­րագ­րէ Շե­պին­գա­րահի­սարի հա­յոց դի­մադ­րութիւ­նը։

Գիր­քը աւար­տին կը հաս­նի Ռի­չըրտ Յով­հաննի­սեանի ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէ ետք սե­բաս­տա­հայե­րու գո­յապայ­քա­րը ծա­նօթաց­նող յօ­դուա­ծով։

Երա­նի կա­րելի ըլ­լայ վե­րեւ նշո­ւած շրջա­գայու­թեան բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րը նա­խօրօք ծա­նօթա­նան այս հա­տորին հետ, որ­պէսզի իրենց հան­դի­պած իւ­րա­քան­չիւր յատ­կանշա­կան պատ­կեր ալ աւե­լի տպա­ւորիչ վեր­յի­շումնե­րու առիթ ընդձե­ռէ։

Այս մէ­կը կ՚ըսենք օրի­նակ ու­նե­նալով Ֆրանց Վեր­ֆե­լի «Մու­սա Լե­րան Քա­ռասուն Օրե­րը» վէ­պը։ Այդ գիր­քը կար­դա­ցող­ներ շատ աւե­լի խո­րաթա­փանց եղած էին Մու­սա Լե­րան եօթը գիւ­ղե­րը շրջե­լու պա­հուն։

Լոկ այս տե­սան­կիւնէն դի­տելով կրկնա­կի երախ­տա­պարտ ենք «Արաս։ հրա­տարակ­չա­տան, որ նման բո­վան­դա­կու­թիւնը մա­տու­ցեց Հոկ­տեմբե­րեան շրջա­գայու­թեան ըն­դա­ռաջ։