Ուղղագրութեան մերօրեայ հոգերու մասին

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

«Նոր Հերոսապատում» անուն պատմուածքներու հաւաքածոյի բերմամբ թղթակցած էինք այդ գիրքի խմբագիր եւ սրբագրիչ Լուսինէ Աւետիսեանի հետ։ (Գիրքի ծանօթագրութիւնը լոյս տեսած էր «Ակօս»ի նախորդ թիւին, հայերէն էջերու վրայ)։ Մեր թղթակցութիւններու ընթացքին տարակարծութեան նիւթ դարձաւ «օ» տառի փոխարէն գրաբարեան «աւ»ի գործածութիւնը։ Առաջին պահէն իսկ յայտնի էր թէ շահեկան եւ ուսուցանող, նոր խորհուրդներու գետին պատրաստող յատկութիւն մը պիտի ունենայ այս մասին կարծիքի փոխանակումները։

Ինք ու իր տարած աշխատութիւնը բնութագրած էր հետեւեալ տողերով։ «Ազգային համատարած ողբերգութիւնների ենթապատկերին ուրիշ ոչինչի մասին մտածել չի լինում։

Բայց հայագիտական փոքրիկ մի կեդրոն հիմնելով Վաղարշապատում՝ պատերազմին նախորդած երեք ամիսներին արեւմտահայերէնի խմբի ուսանողներին սովորեցրի մաշտոցեան ուղղագրութիւնը, արեւմտահայերէնի քերականութիւնը, սկսեցին խաւսել։ Իսկ երբ սկսուեց պատերազմը, իրենց ոգեւորած դրուագներից պատմուածքներ սկսեցին գրել։ Ընտրեցի, խմբագրեցի, փոքրիկ գիրք կազմեցի։ Հաւանաբար եկող շաբաթուայ մէջ տպարանից կը վերցնեմ։ Փոքրիկ մի շնորհանդէս կը կազմակերպենք՝ հերոսների, նրանց ծնողների, լեզուաբանների, գրականագէտների մասնակցութեամբ։ Սիրով ձեզ էլ կը նուիրէի գիրքը ու կը հրաւիրէի, եթէ հայրենիքում լինէիք։ Բայց կարող եմ ուղարկել գիրքն ելեկտրոնային ձեւաչափով՝ ծանաւթանալու, եթէ կամենաք։ Եւ գուցէ ցանկանաք ինչ-որ կերպ լուսաբանել գիրքը»։

Հետաքրքրութիւնս բառատելու համար հարցուցի։ «Սակայն չեմ հասկցած թէ ինչո՞ւ «օ» տառի փոխարէն գործածուած է գրաբարեան «աւ» ը։ Արդարեւ «խօսել» բայը վերածուած է «խաւսել», կամ ծանօթանալու»ի փոխարեն «ծանաւթանալ»։ Նոյն երեւոյթը նկատեցի կարդալով յառաջաբանը։

Նշեմ որ արդի արեւմտահայերէնի մէջ չունինք «աւ»ի գործածութիւնը։ «Օր» բառի փոխարեն «աւուր»ը կը գոյատեւէ միայն գրաբարի մէջ, որ թողած ենք ԺԹ դարէն այս կողմ։

Որոշեցինք ընթերցողի հետ կիսել նիւթի շուրջ մեր տարակարծութիւնները։ Նկատի ունենալով Լուսինէ Աւետիսեանի գրաբարագէտ կոչումը, մենք կը գոհանանք միայն մեր միտքը յուզող երեւոյթները ներկայացնելով, աւելի բովանդակալից բացատրութիւնները թողելով մեր սիրելի զրուցակցին։

Որպէսզի հատուածներու յաջորդականութիւնը յստակեցնենք, շարունակենք այսպէս։

Ըսաւ Լուսինէ՝

«Ես առայժմ լիովին ընդունում եմ օ-ի գրութիւնը միայն այնտեղ, որտեղ ճիշդ է Օ գրել, ինչպէս՝ օր, Օգոստոս, բայց ոչ «ոլիմպիադա», «ովկիանոս», «Ոտտաւա», «Ոսլո», «որգան», «ոպերա» եւ այլ բառերում, որովհետեւ այդ բառերում չկայ Օ=ԱՒ ստուգաբանութիւն, ինչպիսին կայ Օգոստոս=Աւգոստոս դէպքում։ Կամ այսաւր «Մարո», «Կարո» եւ նման անունները դասական ուղղագրութեամբ գրում են օ-ով, սակայն դա չունի որեւէ հիմնաւորում, որովհետեւ եթէ գրում ենք Կարօ, դա պիտի յետադարձ ստուգաբանութեամբ լինէր Կարաւ, որտեղ պիտի հնչէր av, եւ որպէսզի օ հնչէր, պիտի վերջոյւմ որեւէ բաղաձայն ունենար՝ Կարաւտ=Կարօտ։

Չեմ յորդորում, որ ուրիշները գործածեն, սակայն ինքս տարիներ ի վեր այսպէս եմ գրում, եւ կարծեմ առարկող միակ փաստարկը աւանդոյթն է։

Քանի որ ես ստեղծագործում եւ գիտական աշխատութիւններ եմ գրում գրաբար, արեւելահայերէն եւ արեւմտահայերէն, ճիշդ եմ համարում գործածել մէկ ուղղագրութիւն։ Սփիւռքն էլ միաբան չէ դասական ուղղագրութեան հարցում, տարբեր աւրաթերթեր ունեն ուղղագրական տարբերակներ, որոնցից ամենաակնբախն, աւրինակ, կրաւորական ածանցն է, որն ունի գրութեան երեք ձեւ՝ ւ, վ, ու (յուզւած, յուզուած, հուզուած, յուզուած)։ «Յաւդուած» բառը այստեղ գրում են «յօդուած», սփիւռքում գրում են «յօդուած», «յօդւած», Մաշտոցը կը գրէր «յաւդուած»։ Իսկ աւտար անունների տառադարձման հարցը կարեւոր խնդիրներից մէկն է։ Աւանդոյթի ոյժը մեծ է, դիւրին չէ վերադարձը։ Թերեւս համաձայն չլինէք իմ այս քայլին, սակայն ես ձգտում եմ հնարաւորինս հաւատարիմ մնալ Մաշտոցին ու նրա աշակերտներին, որոնք ստեղծեցին մեր ուղղագրութիւնը։

Սփիւռքն ու հայրենիքը ուղղագրութեան հարցում երկար տերիներ անզիջում են եղել, եւ սփիւռքն իսկապէս զիջելու ոչինչ ունի։ Իսկ, իմ համոզմամբ, երկուստեք մաշտոցեան հիմքն ընդունելը, ճշմարիտ լինելուց բացի, թերեւս նաեւ հոգեբանաւրէն աւելի դիւրին լինի»։

Ի պատասխան ըսաւ Բագրատ

«...Կարդացած եմ «օ» եւ «աւ»ի մասին քու բացատրութիւնները։ Յայտնի է որ այդ մասին իրարմէ բաւական տարբեր համոզումներ ունինք։ Կ՚արժէ այդ մասին մի քիչ կարծիքի փոխանակում ունենալ, կամ գոնէ ես պարզեմ իմ մերձեցումը։

Նախապէս տարբեր առիթներով մերժած եմ դասական ուղղագրութեան «Մեսրոպեան» անուանումը։ Պարտինք յիշել թէ այսօր այլեւս անգործածելի դարձած, կեանքի ներկայ հրամայականներու դիմաց բոլորովին անբաւարար մնացած գրաբարը, Ե դարուն մեր թարգմանչած վարդապետներու առօրեայ խօսակցական լեզուն էր, կամ ալ այլ բացատրութեամբ տուեալ ժամանակի մշոյ բառբարը։ Յիշենք որ թարգմանիչ վարդապետները առհասարակ մշեցիներ էին, ներառեալ Մեսրոպ Մաշտոց։

Գիտենք թէ խօսակցական լեզուն ունի իւրայատուկ կենդանութիւն, որու հետեւանքով յարատեւօրէն կը վերարտադրուի ժողովուրդի բերանին մէջ։ Այդ վերարտադրութեան հետեւանքներն են հայերէնի բազմաթիւ բառբարները, որոնք հազիւ վերջին հարիւր տարուայ ընթացքին մեծաւ մասամբ անհետացան շնորհիւ 1918-էն սկսող պետականութեան եւ անոր նախորդող դպրոցաշինութեան եւ հրատարակչութեան ու յաջորդող ռատիոյի եւ հեռուստացոյցի հաղորդումներուն։

Խօսակցական լեզուի այդ ազատ յեղաշրջումին դիմաց գիրն ու գրականութիւնը, քերականութիւնը եւ ուղղագրութիւնը ունի իր կանոնները, որոնց միջամտելու անհրաժեշտութիններ ալ երբ ծագին, շատ բնական է որ լեզուաբաններ, հայագէտներ լուծումներ առաջարկեն եւ ինչո՞ւ չէ, գործադրեն նաեւ»։

Էլի ըսաւ Լուսինէ

«Անշուշտ գիտեմ, որ տարբեր են մեր մաւտեցումները ուղղագրութեան եւ գրաբարի հարցերի շուրջ, եւ կարծիքների փոխանակումը շահաւէտ կը լինի ամէն պարագայում։ Առաջարկում եմ լեզուի եւ ուղղագրութեան նիւթերի մասին զրուցել առանձնապէս։

Իսկ ուղղագրութեան տիրոյթում մանաւանդ հետաքրքրական զրոյց կը լինի, եթէ առանձին ուղղագրական իրողութիւնները ներկայացնենք մեր մաւտեցումներով ու բացատրութիւններով։

Ուղղագրական իւրաքանչիւր «բարեփոխում», հասկանալի է, նպատակայարմարութիւնից է բխել, այսինքն՝ «բարեփոխում» է եղել, որովհետեւ նպատակայարմար է այդպէս եւ ոչ թէ որովհետեւ այդ փոփոխութիւնը անհրաժեշտ է։ Մինչդեռ ուղղագրութիւնն ըստ մաշտոցեան նախաւրինակի կանոնարկելու գաղափարը նախ եւ առաջ անհրաժեշտութիւնից է ծագում։

Պարտադիր չէ, որ բոլորն ընդունեն այդ գաղափարը, բայց ինձ համար, որ գիտական ու գեղարուեստական գործեր է ստեղծում գրաբար, արեւելահայերէն եւ արեւմտահայերէն զուգահեռաբար, սկզբունքային հարց է, որ ամենուրէք գործածեմ մի եւ նոյն ուղղագրութիւնը, երեւի այս կէտում ինձ հետ համաձայն կը լինէք։

Ուրիշ մի սկզբունք եւս պիտի գործի։ Եթէ փոփոխութիւն, համալրում կամ փոխարինում պիտի լինի, ուրեմն հարկ է մինչեւ վերջ լինել սկզբունքային, մաթեմատիկական բանաձեւերի համաբանութեամբ։ Սակայն ակնյայտ է, որ մեր համակարգում փոփոխութիւնները պատահական ու խտրական երեւոյթ ունեն, եւ չեն տարածո ւում նման ուրիշ երեւոյթների վրայ։

Հէնց այս առթիւ, շարունակելով «աւ» եւ «օ» գրութիւնների մասին մեր զրոյցը, կարեւոր եմ համարում նախ՝ ընդգծել, որ օ-ն աւտար նշան է, եւ տրամաբանական ու հաւանական է թուում, որ ԺԱ դարից այս կողմ այբուբեն է ներմուծուել զուտ ճեպագրութեան համար՝ հիմնականում մատենագիր վկայութիւններում, քանի որ նրա շնորհիւ գրչի քառակի շարժումը փոխարինուել է գրչածայրի մէկ պտոյտով, մինչդեռ վիմագիր արձանագրութիւններում գրեթէ սրբաւրէն պահպանուել է երկբարբառը։ Հասկանալի եւ ծանրակշիռ հանգամանք է նպատակայարմարութիւնը, սակայն յարմարեցնելու նպատակով անգամ չի հիմնաւորուում նոր այդ նշանի մուտքը այբուբեն։ Քանի որ նոյն տրամաբանութեամբ՝ կարելի էր «իւ» երկբարբառի համար այբուբեն մուտքագրել «Ü» տառը, որի կարճատեւ գործածութիւնն արդէն անիմաստ ու լիովին աւելորդ կը դարձնէր «իւ»-ի գոյութիւնը, եւ աւելի դիւրին ու նպատակայարմար կը լինէր գրել «ձüն», քան «ձիւն», «Üրաքանչüր», քան՝ «իւրաքանչիւր», «üրեանց»՝ «իւրեանց», ինչպէս որ այսաւր աւելի յարմար է գրել «տօն», քան «տաւն», «ծանօթ», քան «ծանաւթ», «մօտ», քան «մաւտ»։

Վստահաբար, նոյնպէս ճեպագրութեան համար է այբուբեն մտել «եւ»-ը փոխարինող կցագիր «և»-ը։ Հնարաւորինս սեղմելու եւ զեղչելու նոյն նպատակն է ժամանակի ընթացքում գրառութեան մէջ բաղաձայնից յետոյ «ու»-ն վերածել «ւ»-ի՝ հարւած, յօդւած։ Ի վերջոյ, բոլոր երկբարբառներն էլ դարերի հոլովոյթում փոխել են հնչիւնական իրենց կերպարանքը։ Եւ «խտրական», բայց անմեղ թուացող վերաբերմունքը նրանցից մէկի հանդէպ, եթէ չի կազմաքանդում, ապա գոնէ խարխլում է հայերէնի ուղղագրութեան հանճարեղ մտայղացումը։ Կարեւոր մի սկզբունք պիտի գործի ուղղագրութեան համար, նա չպիտի հետեւի անընդհատ փոփոխուող հնչաբանութեանը։

ԺԹ դարավերջին, Ղազարոս Աղայեանի ջանքերով, մամուլում («Մշակ», «Հորիզոն») տարածուեց «ւ»-ագրութիւնը, որն ուղղագրական զանցառութեան նախադէպ էր ու պիտի համարձակաւրէն ճանապարհ հարթէր դէպի «վ»-ագրութեամբ եւ ուղղագրական այլ խոտորումներով ուղեկցուելիք յայտնի զանգուածային «բարեփոխումները»։

Պէտք է ճիշդ հասկանալ, թէ արդիւնքում ինչ է տեղի ունեցել։ Երբ ԺԱ դարից յետոյ այբուբենում յայտնուած «օ» տառը եկաւ փոխարինելու փակ վանկի «աւ» երկբարբառը՝ աւգոստոս=օգոստոս, աւձ=օձ, դրանով սկզբնապէս չխարխլուեց ուղղագրական գործող կուռ համակարգը, սակայն յետագայում բառասկզբում լսուող «օ»-ն գրառելով «օ»-ով՝ լեզուում փաստաւրէն ներմուծուեցին կեղծ «աւ»-ով բազմաթիւ բառեր՝ օպերա, օզոն, օլիմպիադա, օպտիկա, օսլա, օրգանիզմ, օքսիդ, օվալ։ Այսպիսի բառերը Մաշտոցն ու նրա աշակերտները տառադարձում էին Ո-ով՝ Ողիմպոս, ովկիանոս, Ոդիսեւս, Որագինէս, Ովիդիուս։ Դեռ չեմ խաւսում Օ-ով վերջացող բառերի ու անունների մասին՝ Մարօ, Կարօ, Օսլօ, Օհայօ, որոնց մէջ ոչ մի Օ ճիշդ չէ։ Ուրեմն, յետագայ այդ զարտուղութիւնները սրբագրելուց յետոյ միայն «օ»-ի մուտքը ուղղագրական համակարգ թերեւս վերապահաւրէն եւ ժամանակաւորապէս ընդունելի լինի։

Մինչդեռ «ու»-ն «ւ»-ով փոխարինելու քայլը սկզբից եւեթ թուլացրեց համակարգը, եւ կազմալուծեց «վ» հնչիւնի ձայնագրութեան այնքան ճշգրտաւրէն գտնուած տրամաբանութիւնը»։

Բաժանորդագրուէ!

Դուք կարող էք աջակցիլ «Ակօս»ին՝ բաժանորդագրուելով։ Բաժանորդագրուեցէք, նուիրէք կամ թողէք բաժանորդագրութիւն հետաձգուած։