Ուղղագրութեան պատմութիւն
ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
Համաշխարհային երկրորդ պատերազմին Անգլիա յարաբերաբար քիչ զոհ տուաւ՝ բաղդատած Գերմանիոյ, Լեհաստանի, Խորհրդային Միութեան...սակայն անոր տնտեսական կորուստները կը գերազանցէին բոլորինը, քանի որ շրջափակուած կղզի մը ըլլալով՝ ան ամբողջովին կը մատակարարուէր արտաքին աշխարհէն, յատկապէս Միացեալ Նահանգներէն, ուրկէ հասնող նպաստին 70–80 տոկոսը կը փճացուէր գերմանական սուզանաւերուն կողմէ եւ որուն դիմաց, սակայն, ան հարկատու էր եւ պարտական կը մնար մինչեւ վերջին դահեկանը։
Ի հետեւումն՝ պատերազմի աւարտին Անգլիա հաստատեց խնայողական շատ խիստ կարգեր. օրինակ՝ միջին անգլիացին, որ պատերազմի նախօրեակին գոնէ 15 հաւկիթ կ՚ուտէր շաբաթական, ստիպուեցաւ միայն երկու հատ ուտել, այդքան միայն կրնային ուտել նաեւ թագուհին եւ վարչապետը. կամ թէ օրական միայն մէկ շերտ շաքար կրնար սպառել, եւ այդքան միայն կը սպառէին թէ՛ նաւահանգիստի բեռնակիրները, թէ՛ Լորտերու տունի եւ թէ՛ Պաքինկամի պալատի բնակիչները։
Տնտեսական համատարած տագնապի այդ ծանր օրերուն Ճորճ Պեռնար Շո նամակ մը յղեց կառավարութեան՝ անոր առաջարկելով երկրին տնտեսութիւնը առաւելագոյնը մէկ տարիէն դարմանելու «գործնական» միջոց մը...
Եւ ի՞նչ էր այդ միջոցը։
Ան կ՚առաջարկէր բարեփոխել անգլերէնի ուղղագրութիւնը՝ դուրս բերելով զայն իր աւանդական անհեթեթ կացութենէն եւ հնչիւնագիր դարձնել զայն, ինչպէս են իտալերէնը, յունարէնը, գերմաներէնն ու ռուսերէնը։ Այլ խօսքով՝ Շեյքսպիրի լեզուն գրել այնպէս ինչպէս կ՚արտասանուի ան, եւ անկէ զեղչել չարտասանուող աւելորդ տառերը, օրինակ՝ չգրել though (6 տառ), որ ոչ մէկ արտասանութեան կը համապատասխանէ, այլ գրել do (2 հնչիւն), այսինքն՝ ճիշդ ինչպէս կ՚արտասանէ զայն անգլիացին, այնպէս ալ միւս հարիւր հազարաւոր բառերը։ Այսպէսով,– կ՚եզրակացնէր մեծ թատերագիրը,– պիտի խնայուին առասպելական գումարներ, որոնք կը մսխուին աւելորդ գրաշարութեան, թուղթի, մելանի, ժամանակի եւ այլնի հետեւանքով։
Այս նամակը գրեց...ու մոռցաւ զայն։
Սակայն Անգլիան չմոռցաւ զինք։
Ատեն մը ետք ան ստացաւ պատասխան մը, որուն մէջ խորին շնորհակալութիւն կը յայտնուէր իրեն, կը գնահատուէին իր հայրենասիրութիւնն ու ազգային ոգին, ինչպէս նաեւ հայրենիքին տնտեսական տագնապը լուծելու իր անկեղծ մտահոգութիւնը։ Եւ տակաւին... իրաւունք ալ կը տրուէր այս մեծ գրագէտին, թէ նման առաջարկ մը կրնար իրապէս փրկել Անգլիոյ տնտեսութիւնը։
«Բայց»,– կ՚աւելցնէր այդ նոյն նամակը,– «մենք պիտի չհետեւինք այդ միջոցառումին, որովհետեւ փրկելով տնտեսութիւնը՝ պիտի կործանած ըլլանք անգլիական ամբողջ մշակոյթը»։
Անշուշտ կարելի է հիանալ միայն այն խոր յարգանքին համար, որ անգլիացին ունի իր ուղղագրութեան, բայց նաեւ լեզուին ու մշակոյթին հանդէպ։ Որքա՜ն ուսանելի դասեր կան, որոնք սակայն դժուար թէ քաղուին այն գլխակորոյս յորձանքին մէջ, ուր կը գտնուին արեւմտահայ ուղղագրութեան, լեզուին եւ մշակոյթին սպասարկուները։
Եւ ուրեմն այդպէս ալ անգլերէնի ուղղագրութիւնը «չբարեփոխուեցաւ»։
Եւ ան, ֆրանսերէնին հետ, կը կազմէ աշխարհի երկու ամէնէն անհեթեթ ուղղագրութիւնները. չմոռնանք, ֆրանսերէնն ալ պակաս չէ. սա իր կարգին կ’ըսէ il z’été (չորս հնչիւն) եւ կը գրէ ils étaient (10 տառ), իսկ ֆրանսերէնը իր կարգին իրավիճակէն յովտ մը իսկ փոխելու տրամադիր չէ եղած։
Այս այսպէս ըլլալով՝ ո՞ւր կը գտնուինք մենք՝ հայերս։
***
Հայերէնի ուղղագրութեան հիմնադիրը Մեսրոպ Մաշտոցն է, միջնադարեան կարգ մը բարենորոգիչներ եւ...ժամանակը։ Վաստակի արդար բաժին մըն ալ ունին անոր մէջ Մխիթարեանները, յատկապէս նոյն ինքն Մխիթար Սեբաստացին եւ իր անմիջական գործակիցները։
Այս բոլորին արդիւնքը այն եղաւ, որ յառաջացաւ ուղղագրութիւն մը, որ կատարելապէս հնչիւնագիր էր, այսինքն՝ կը գրուէր ճիշդ այնպէս, ինչպէս կ՚արտասանուէր… դասական հայերէնը։ Գրաբար ուղղագրողին համար, եթէ թելադրողը եւ նոյնինքն ուղղագրողը իրապէս կը ճանչնան դասական հայերէնի արտասանութիւնը, ոչ մէկ դժուարութիւն կրնար ներկայացնել հայերէնի ուղղագրութիւնը։
Գրաբարը կ՚արտասանէր ser ու կը գրէր սեր, կ՚արտասանէր seyr ու կը գրէր սէր։ Մինչ աշխարհաբարը ասոնց երկուքն ալ կ՚արտասանէ ser, եւ գրողը պիտի որոշէ, թէ ինչպէ՛ս արձանագրէ իւրաքանչիւրը։
Գրաբարը կ՚արտասանէր հօt ու կը գրէր հոտ, կ՚արտասանէր հavt եւ կը գրէր հաւտ (որ է հօտ)։ Մինչ աշխարհաբարը հաւասարապէս կ՚արտասանէ հօd, եւ գրողը պիտի զանազանէ զանոնք։
Եւ դեռ գրաբարը կը զանազանէր բ-փ, գ-ք, դ-թ, ձ-ց, ջ-չ, ռ-ր, հ-յ զոյգերը, մինչ աշխարհաբարը նոյն ձեւով կ՚արտասանէ ասոնք. օրինակ՝ բակ-փակ, գող-քօղ, դուր-դուռ-թուր, անձաւ-անցաւ, կարգ-կառք, ջինջ-(ո)չինչ, համր-յամր արտասանական տարբերութիւն չունին (գոնէ արեւմտահայուն համար), եւ հէգ աշակերտը, ուսուցիչը, խմբագիրը, գրագէտը պիտի որոշեն, թէ ինչպէ՛ս պէտք է գրել ասոնք, հմտութիւն մը, որ շատ քիչերուն վիճակուած է, մինչ արեւմտահայութեան բացարձակ մեծամասնութիւնը հեռու է անոր տիրապետելէ։
Ծանօթ.– Այստեղ պարտիմ անմիջապէս աւելցնել, որ արեւելահայուն համար այս դժուարութիւնները անհամեմատօրէն նուազ են, քանի արեւելահայերէնը կը զանազանէ վերը յիշուած բաղաձայնական զոյգերը, որոնք ընդհանուր առմամբ շփոթի առարկայ չեն։ Կան անշուշտ բացառութիւններ։
***
Այս բոլորը կը միտին թելադրելու, ցայտուն դարձնելու, որ մենք՝ աշխարհաբարեաններս,– իմա՝ արեւմտահայերս,– կը կիրարկենք ուղղագրութիւն մը, որ յղացուած չէ աշխարհաբարին՝ մեր արդի լեզուին համար։ Մեր կիրարկածը՝ գրաբարի ուղղագրութեան մէկ նմանակն է պարզապէս։ Այլ խօսքով՝ մեր ուղղագրութիւնը նոյնքան անհեթեթ է, որքան անգլերէնինն ու ֆրանսերէնինն են, անշուշտ տարբեր տեսանկիւններէ մօտեցած։ Բայց հետեւանքը նոյնն է։
Այս անհեթեթ կացութիւնը (որուն ծովածաւալ գրականութիւն մը նուիրուած է 19-րդ դարու երկրորդ կէսին1) լուծել փորձեց Մանուկ Աբեղեանը։
Աբեղեան երկու փորձ կատարած է։ Ան 1890-ականներուն հրապարակ հանեց ուղղագրական ուղեցոյց մը, որ օրին որդեգրուեցաւ հաւասարապէս արեւելահայերու թէ արեւմտահայերու կողմէ։ Այս առաջին փորձը կը հիմնուէր դասական հայերէնի ուղղագրութեան վրայ, եւ ուրեմն Աբեղեան դասական հայերէնի ուղղագրութիւնն էր որ փորձեց միօրինականացնել։ Արդիւնքը գոհացուցիչ չըլլալուն՝ ան 1913-ին, գիրերու գիւտի 1500-ամեակի տօնակատարութեանց առթիւ, ապա քիչ մը աւելի ուշ՝ 1922-ին, հրապարակ հանեց աւելի հիմնական ուղղագրութիւն մը, որ յղացուած էր միմիայն աշխարհաբարի համար (նկատի ունէր արեւելահայ աշխարհաբարը)։
Արդիւնքը եղաւ արեւելահայ արդի ուղղագրութիւնը, որ թեթեւօրէն վերանայուեցաւ 1940-ին՝ բաղդատած Աբեղեանի առաջին՝ 1922-ի թողարկումին։
Սփիւռքը,– հասկնալ՝ արեւմտահայութիւնը,– մերժեց զայն ու շարունակեց եւ կը շարունակէ կառչած մնալ այն հասարակաց ուղղագրութեան, որ մեր ժողովուրդի երկու թեւերը կիրարկած են մինչ այդ։ Ա՛յն, որ մենք կը կոչենք «Մեսրոպեան ուղղագրութիւն» կամ «աւանդական ուղղագրութիւն», որ հաւանաբար աւելի ճիշդ եզր մըն է։
***
Ճիշդ ո՞ւր է այս երկու ուղղագրութեանց տարբերութիւնը։
Աբեղեանի ուղղագրութիւնը կը բնորոշուի իր համապատասխանութեամբ՝ արդի հայերէնի արտասանութեան հետ, իր պարզութեամբ եւ ուղղագրական սկզբունքներու միօրինակութեամբ։ Այսպէս է, քանի ան յղացուած է գործող լեզուի մը հիմամբ։ Եթէ յաջողինք զայն սերտել առանց նախապաշարումի, ապա պիտի նկատենք, որ այս ուղղագրութեան յօրինումին առթիւ Աբեղեան հաւատարմօրէն հետեւած է Մեսրոպի սկզբունքներուն եւ ամենայն բարեխղճութեամբ յարգած է զանոնք։ Նոյնիսկ որոշ չափով գերազանցած է զայն։ Եւ ինչպէս որ Մեսրոպ յաջողած էր հնչիւնագիր անբեկանելի ուղղագրութիւն մը տալ իր ժամանակակիցներուն, Աբեղեան իր կարգին յաջողած է տալ արեւելահայ աշխարհաբարի հնչիւնագիր մէկ ուղղագրութիւնը, որ իր կարգին անբեկանելի է եւ յղացուած ու գործադրուած է գիտական ամենաբարձր մակարդակով։
Պայմանաւ, որ իւրաքանչիւրը դիտենք ի՛ր պարունակին մէջ, ի՛ր ծիրէն ներս։
***
Ինչո՞ւ ազգին կէսը մերժեց Աբեղեանի ուղղագրութիւնը, եւ ուրեմն ո՞ւր էր անոր «թերութիւնը»։
Եթէ մենք ընդմիշտ գիր ու գրականութիւն ունեցած չըլլայինք եւ հարկ ըլլար հնարել զայն 1922-ին, եւ առ այս դիմէինք Մեսրոպ Մաշտոցին (եւ ոչ՝ Մանուկ Աբեղեանին), ապա պիտի անվարան նկատէինք, որ Մեսրոպի յղացած ուղղագրութիւնը պիտի կատարելապէս նոյնանար Աբեղեանի հնարած ուղղագրութեան հետ՝ անոր բոլոր մանրամասնութեանց մէջ։
Այլ խօսքով՝ 1922-ին Մեսրոպ պիտի ընէր ճիշդ այն, որ ըրաւ Աբեղեան։
Այս այսպէս ըլլալով հանդերձ՝ մենք հաւանաբար երբեք ալ պիտի չյաջողինք իւրացնել Աբեղեանի ուղղագրական համակարգը, բացի եթէ ան պարտադրուի իշխանութեան մը կողմէ, ճիշդ ինչպէս պարտադրուեցաւ 1922-ին մեր արեւելահայ կէսին՝ օրուան համայնավար իշխանութեան կողմէ. այլապէս արեւելահայութիւնը իր կարգին անկարելի է, որ ընդունէր նոր ուղղագրութիւնը՝ այն բոլոր տարբերութիւններով, որ ան կը բովանդակէր՝ յարաբերաբար աւանդական ուղղագրութեան։ Այսպէս է, քանի որ ուղղագրութիւնը շատ աւելի աչքի ու մտքի զոյգ վարժութեանց հարց է, քան թէ գիտական դատողութեան։
Այս վարժութեան քով մնացեալ բոլոր նկատողութիւնները կը նսեմանան ու կ՚իմաստազրկուին։ Բազմահազար օրինակներէն միայն մէկ բառի հիմամբ բացատրեմ միտքս. արեւմտահայը կ՚արտասանէ ու կը գրէ հովուել-կը հովուեմ, արեւելահայը կ՚արտասանէ ու կը գրէ հովվել-կը հովվեմ։ Ինչպէս կը նկատենք, նոյն արտասանութիւնը գտած է գրային երկու տարբեր մեկնաբանութիւն։ Եւ ըսելու պէտք չկայ, թէ արեւելահայուն գրածը շատ աւելի հարազատ է արտասանութեան՝ իր զոյգ վվ-ով, քան արեւմտահայերէնի վու-ն, որ արուեստականօրէն միայն վվ կ՚արտասանուի։ Եթէ մենք պատմականօրէն չունենայինք հովուել-ը, ապա 1922-ին ոչ մէկուն միտքէն պիտի անցնէր զայն վու-ով գրել, եւ ամէն հայ պիտի բնական գտնէր, որ բառս գրէինք հովվել-կը հովվէր։
Բայց ահա կա՛յ այդ պատմական փաստը, աւանդութիւնը, որուն հիմամբ եւ յիշողութեամբ ամէն չափահաս արեւմտահայու աչքն ու ձեռքը պիտի փնտռեն կը հովուէր-ը՝ ի բաց վանելով կը հովվէր գրելու ամէն առաջարկ ու հաւանականութիւն։ Այստեղ պէտք է շեշտեմ չափահաս բառը, որովհետեւ իմ ակնարկած բոլոր դժուարութիւններս կը վերաբերին չափահասին, իր ետին ուղղագրական աւանդոյթ մը ունեցող հայուն, այլապէս եթէ վաղը եւեթ մեր անգրաճանաչ մանուկներուն ուսուցենք հովվել-կը հովուէր համակարգը, ան ոչ մէկ խորթութիւն պիտի զգայ, տակաւին չըսելու համար, նորահաս սերունդները շատ աւելի դիւրին պիտի իւրացնեն կը հովվէր-ը, քան այսօր կ՚իւրացնեն կը հովուէր-ը2։
Աբեղեան իր նոր ուղղագրութեան մէկ բացատրականին մէջ ըսած է, թէ ինք այս բարեկարգումը (իր բառով՝ réforme-ը) չափահասներուն,– որ է՝ գրաճանաչներուն,– համար չէ՛ ըրած, այլ նոր սերունդին համար, եւ ճիշդ կը մտածէր ան,– ինչպէս միշտ ճիշդ մտածած է,– քանի նոր սերունդը ոչ մէկ դժուարութիւն ունեցաւ որդեգրելու նոր ուղղագրութիւնը։ Այնպէս ալ յաջորդ սերունդն ու սերունդները, որոնց համար գոյութիւն ունի ուղղագրական միայն մէ՛կ աւանդոյթ, այն է՝ արեւելահայ արդի ուղղագրութիւնը, որուն անոնք նոյնքան սերտ կառչած են, որքան արեւմտահայը կառչած է աւանդականին, եւ այս՝ հոգեբանախօսական նոյն պատճառներով, որոնց ակնարկուեցաւ վերը։ Չհաշուած այդ ուղղագրութեան անսահման դիւրութիւնը, որուն գիտակցութիւնը չունի արեւելահայը, քանի որ անծանօթ է աւանդական ուղղագրութեան եւ անոր յարուցած դժուարութիւններուն։
Եւ ահա ճիշդ այս հակադիր դաւանութեան մէջ ալ կը կայանայ արեւելահայ-արեւմտահայ ուղղագրական երկւութեան լուծումի դժուարութիւնը, քանի որ կողմերը հաւասար ուժգնութեամբ կառչած են իրենց իւրացուցած տարբերակին, դժուարութիւն, որ բոլորովին հոգեբանական է եւ ուր լեզուաբանական տեսական բացատրութիւնները ոչ մէկ արժէք կը ներկայացնեն։
Իսկ այս կացութեան մէջ մեծագոյն կորսնցնողը միասնական ուղղագրութեան գաղափարն է, միասնութիւն, որ իրաւունքն է ամէն լեզուի, բայց նաեւ ամէն ժողովուրդի։ Մեզի ծանօթ չէ այլ ժողովուրդ մը, որ երկու ուղղագրութիւն ունենայ։
***
Այս մերժելի (եւ ամօթալի) կացութեան լուծում մը բերելու ոչ մէկ լուրջ ու գործնական քայլ առնուած է անցնող հարիւր տարիներուն։ Խորհրդային կարգերու օրով արդէն կարելի չէր հարցը արծարծել, իսկ անկախութեան 25 տարիներուն, հակառակ տեղի ունեցած քանի մը տասնեակ համազգային խառն համագումարներուն, նմանապէս սեղանի վրայ չդրուեցաւ ուղղագրութեան օրակարգ մը։ Նկատելի է բացայայտ խուսափում մը արեւելահայ պատկան մարմիններու կողմէ, որոնք չեն ուզեր ուղղագրութեան հարց արծարծել, ինչ որ կը նշանակէ՝ չեն ուզեր աւանդական ուղղագրութեան վերադառնալ։
Այս տուեալներու հիմամբ կ՚ուրուագծուի երեք դիրքորոշում.
ա) Արեւմտահայութեան հայեցողութեամբ՝ ուղղագրական միասնութիւնը կրնայ իրականանալ արեւելահայերու վերադարձով աւանդական ուղղագրութեան։
բ) Արեւելահայութեան համար այդ միասնութիւնը կրնայ իրականանալ հայրենի ուղղագրութեան որդեգրումով արեւմտահայութեան կողմէ։ Այսպէս կը մտածէ անոր գոնէ բացարձակ մեծամասնութիւնը, իսկ անդին կայ շատ աննշան փոքրամասնութիւն մը, որ համաձայն է վերադառնալու աւանդական ուղղագրութեան։
գ) Կը գտնենք երկուստեք որոշ թիւով մտածողներ, որոնք կը թելադրեն յառաջացնել համախոհական նոր ուղղագրութիւն մը, որ զերծ ըլլայ Աբեղեանի ծայրայեղութիւններէն, միաժամանակ հրաժարի աւանդական ուղղագրութեան կարգ մը ժամանակավրէպ երեւոյթներէն, եւ որդեգրէ երկուքին լաւագոյն տարրերը։
Հաւանական է, որ ի վերջոյ յաղթանակէ այս վերջին առաջարկը։
Այս ուղղութեամբ կրնան գտնուիլ այլազան նախասիրութիւններ, ուստի եւ բերուիլ այլազան առաջարկներ։ Եւ պէտք է անոնց պատրաստուիլ հիմակուընէ։
Եթէ, անշուշտ, գոյութիւն ունին նման հոգ մը ստանձնելու ատակ եւ տրամադիր արեւմտահայեր։
***
1 Հետաքրքրուողները կրնան դիմել Սիրաք Գիւլբուդաղեանի մէկ կոթողական աշխատութեան, որ կը կոչուի «Հայերէնի ուղղագրութեան պատմութիւն», Երեւան, 1975։
2 «Պայքար»-ի խմբագիրն ու Պարոյր Աղպաշեանն ալ պիտի ազատէին հաշուոյն գրելու տաղտուկէն։
