Թուրքիա – Հայաստան համագործակցութիւն
ՎԱՐԴՈՒՀԻ ՊԱԼԵԱՆ
Հրանդ Տինք Հիմնարկի Թուրքիոյ եւ Հայաստանի միջեւ ակադեմական յարաբերութիւնները զարգացնելու, համատեղ աշխատանքներ խրախուսելու միտումով նախաձեռնած ծրագիրները զանազան մարզերու մէջ կ՚ունենան իրենց շինիչ հետեւանքները։ Այս բնոյթի աշխատութիւն մը կատարելու համար Թուրքիա եկան Հայաստանի Ազգային Գրադարանի երկու մասնագէտներ, ուսումնասիրեցին Պոլսոյ որոշ հասարակական գրադարանները եւ ուսումնասիրեցին հայկական նիւթերով հաւաքածոները, յայտնաբերեցին իրենց մօտ բացակայ նիւթեր եւ ապագայի համար նոր հեռանկարներով վերադարձան Հայաստան։ Վարդուհի Պալեան այս առթիւ զրուցեց երկու մասնագէտներու հետ, որոնցմէ Աստղիկ Վարդանեանի հետ վարած հարցազրոյցը կը ներկայացնենք ստորեւ։
ՎԱՐԴՈՒՀԻ ՊԱԼԵԱՆ- Կը պատմէ՞ք ձեր մասին։ Հայաստանի մէջ ի՞նչ գործունէութիւն կը ծաւալէք։
ԱՍՏՂԻԿ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ- 2012 թուականէն այս կողմ կ՚աշխատիմ Հայաստանի Ազգային Գրադարանի Մատենագիտութեան եւ գրադարանագիտութեան բաժնի մէջ՝ սկզբնական շրջանը որպէս առաջին կարգի մատենագէտ, իսկ 2015 թուականէն ի վեր՝ Տեղեկատու մատենագիտութեան ենթաբաժնի վարիչ։ Հայաստանի Ազգային Գրադարանի մէջ 2012 թուականէն սկսուած թուայնացման աշխատանքները լայն շրջանակներ ընդգրկեցին, որու արդիւնքը ըլլալով ստեղծուեցան թուային շտեմարաններ, որոնցմէ է Գահիրէի մէջ հրատարակուած «Արեւ» պարբերականի շտեմարանը, որու թուայնացման աշխատանքները կը համակարգեմ առ այսօր, ինչպէս նաեւ կը հանդիսանամ «Արցախեան Շարժում» էլեկտրոնային շտեմարանի համակարգման եւ ձեւաւորման աշխատանքներու պատասխանատուն 2015 թ. Սեպտեմբերէն այս կողմ։
Բաժնի եւ կազմակերպութեան գլխաւոր եւ կարեւոր գործառոյթներէն մէկն ալ «Հայ գիրք» էլեկտրոնային շտեմարանի ստեղծումն է։ Այն կը ներառէ 1512 թուականէն մինչեւ մեր օրերը աշխարհի տարբեր ծագերու մէջ տպագրուած հայերէն, հայատառ, ինչպէս նաեւ հայերէն ելից տուեալներ պարունակող հայկական բովանդակութեամբ ու հայ հեղինակներու կողմէն ստեղծուած այլալեզու գրքերը, ինչպէս նաեւ 1512-1800 թթ. հրատարակուած քարտէզները, հմայիլները, պարբերականները եւ հայատառ հատուածներ պարունակող այլալեզու հրատարակութիւնները։ Նպատակը՝ մէկ ամբողջական հարթակի մէջ հաւաքագրել եւ ամբողջացնել տարբեր վայրերու մէջ տպագրուած գրքերու մատենագիտական նկարագրութիւնները իրենց թուային տարբերակներով։ Այդ նպատակի իրագործման համար կը համագործակցենք աշխարհի տարբեր վայրերուն մէջ գործող գրադարաններու հետ, որոնց ֆոնդերուն առկայ է հայերէն գրականութիւն։ Զուգահեռ ջանքեր կը գործադրուին ձեռք բերել գրքերը, իսկ եթէ դա անհնար է, ապա գրքի թուային տարբերակը։
Վ.Պ.-Ինչպէ՞ս որոշեցիք զբաղուիլ թրքագիտութեամբ կամ օսմանագիտութեամբ։
Ա.Վ.-Յայտնի փաստ է, որ Կոստանդնուպոլիսը հայ տպագրութեան ամենամեծ օճախներէն մէկն է։ Կ. Պոլսոյ մէջ հայ գիրքը առաջին անգամ տպագրուած է 1567 թ.։ Յատկապէս 18-20-րդ դարերուն այստեղ տպագրուած են հազարաւոր գրքեր, որոնց մի մասը առկայ է Հայաստանի Ազգային Գրադարանի հաւաքածուներու մէջ, իսկ միւս մասը կը փորձենք հաւաքագրել։ Յայտնի է, որ այսօր Իսթանպուլի բազմաթիւ պետական կառոյցներու գրադարաններուն մէջ առկայ են հայերէն գրքեր։ Հարուստ են հայերէն գրքերով ոչ միայն հայկական օճախները, այլեւ թուրքական գրադարանները։
Նշենք նաեւ, որ Հայաստանի Ազգային Գրադարանի հաւաքածուներուն մէջ առկայ է մեծ թիւով օսմաներէն, ինչպէս նաեւ թրքերէն գրականութիւն։ Թէ Իսթանպուլի, թէ Հայաստանի գրադարաններու մէջ աշխատանքները համակարգուած են, ցանկացած լեզուով ստացուած գրականութիւն կը մշակուի համապատասխան ձեւով, սակայն երկու կողմն ալ տուեալ լեզուով գրականութիւնը մշակելու համար համապատասխան մասնագէտներու պակաս կայ։
Վ.Պ.-Փորձի փոխանակման ծրագրով Իսթանպուլ կը գտնուիք։ Ձեր առաջի՞ն այցն էր Թուրքիա։ Ի՞նչքան ժամանակով Պոլիս էիք։
Ա.Վ.-Փորձի փոխանակման ծրագրի շրջանակով Հրանդ Տինք Հիմնադրամի աջակցութեամբ առաջին անգամ այցելեցի Իսթանպուլ, ուր մնացինք 3 շաբաթ՝ 2017 թ. Սեպտեմբերի 5-29-ը։ Ոգեւորուած էի առաջին այցով, նաեւ մի փոքր անհանգիստ աշխատանքը ճիշդ եւ կանոնաւոր իրագործելու նկատառումով։ Միեւնոյն ժամանակ ինձ համար կը բացուէր մի նոր աշխարհ՝ հզօր ու պատմական քաղաք՝ իր յուշարձաններով եւ անցեալով։ Այնպէս որ զգացմունքները իրարամերժ էին։
Վ.Պ.-Ի՞նչն էր ձեր այցի նպատակը։
Ա.Վ.-Այս ծրագրի շրջանակով մեր այցը Թուրքիա նպատակ էր հետապնդում ուսումնասիրել 1512 թուականէն ետք աշխարհի տարբեր ծայրերու մէջ տպագրուած հայերէն գրքերն ու պարբերականները, ինչպէս նաեւ հայերէն տպագիր այլ նիւթեր–քարտէզներ, պլակատներ, նոտաներ, բացիկներ, նամականիշներ, օրացոյցներ, մատենանիշներ, տեսալսողական եւ էլեկտրոնային (CD, DVD) կրիչներ, ինչպէս նաեւ համեմատել մատենագիտական ցանկերը՝ «Հայ Գիրք» էլեկտրոնային շտեմարանի մէջ չներառուած կամ բացակայ դրուած գրքերու թուային տարբերակները համալրելու համար, ինչն ալ հանդիսացաւ մեր բուն աշխատանքը։
Փորձնական ծրագրի շրջանակի մէջ ունեցած ենք հետեւեալ արդիւնքը.
ա. Սքենաւորել եւ թուայնացուել են 58 անուն հայերէն եւ հայատառ թրքերէն գրքեր, որոնք համահաւաք մատենագիտական ցանկերու մէջ նշուած էին աստղանիշով, այսինքն՝ նկարագրութիւնը կատարուած է որեւէ մատենագիտական աղբիւրի հիման վրայ (թիւով 27), կամ բոլորովին նոր անուններ են (թիւով 31) եւ կը բացակային հայաստանեան գրադարաններու հաւաքածոներէն։
բ. Թուայնացուած 58 անուն գրքէն 5-ը հնատիպ շրջանի գրքեր են, որոնց մատենագիտական նկարագրութիւնները կային, սակայն գրքերի ֆիզիկական բացակայութեան պատճառով անհնար էր ունենալ անոնց թուային տարբերակը։ Այս 5 գրքերի թուային պատճէնները ներառուեցին «Հայ Գիրք» շտեմարան։ 3-ը հնատիպ վաղ շրջանի գրքեր էին, որոնց թուային տարբերակներն ունենալը եւս կարեւոր էր։
գ. Ուսումնասիրեցինք Իսթանպուլի տարբեր պետական կառոյցներու գրադարաններ՝ պարզելով, որ կը պահպանուին բազմաթիւ հայերէն գրքեր, որոնք առ այսօր ուսումնասիրուած չեն։ Այդ գրքերու ուսումնասիրութիւնը եւս կարեւոր է։
դ. Այցելեցինք Ուսուցչաց Հիմնարկ, ծանօթացանք տարիներու ընթացքին անոնց կողմէն ձեռք բերած գրականութեանը, մի քանի օր ուսումնասիրեցինք եւ պարզեցինք, որ առկայ 2000 անուն գրականութեան մեծ հատուածը կրօնական բնոյթի գրականութիւնն է, ինչը եւս լիարժէք ուսումնասիրութեան կարիք ունի։
ե. Այցելեցինք նաեւ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանի գրադարան, թանգարան, ծանօթացանք անոնց հարուստ գրականութեան, որ եւս մասնագէտ չունենալու պատճառով մշակման կարիք ունի։
զ. Այցելեցինք պրն. Բիւզանդի գրախանութը, ուր առկայ հնատիպ եւ ձեռագիր ժառանգութիւնը շլացուցիչ էր։ Մենք կարող ենք ձեռք բերել այն բոլոր գրքերը, որոնք բացակայ են Հայաստանում։
է. Ծրագրի շրջանակով մասնակցեցանք Հրանդ Տինք Հիմնադրամի ստեղծման 9-րդ տարեդարձի արարողութեան, ինչ որ շատ տպաւորիչ էր։ Կորստի ափսոսանքի, միեւնոյն ժամանակ հպարտութեան ալիքները խառնուած էին իրար։ Կային թուրքեր, ովքեր պնդում էին, որ շատ բան փոխուեց հէնց նրա սպանութիւնէն ետք։ Եթէ Հրանդ Տինքի մահը կարենայ բարեկամացնել երկու պետութիւններու ժողովուրդները, կամ գուցէ առիթ ըլլայ, որպէսզի նրան սպանող ազգը յետադարձ հայեացք կը նետէ պատմութեանը նորովի, ապա Հրանդ Տինքի ոգին եւ նրա ընտանիքի անդամները խորը շունչ քաշելով հոգոց չեն հանի, այլ կը ժպտան՝ հայեացքը վեր հառած՝ որտեղից՝ կ՚արժանանան մեծ գաղափարներու տիրոջ հաւանութեանը։
Վ.Պ.-Ինչպէ՞ս որոշեցիք մասնակցել փորձի փոխանակման ծրագրին։
Ա.Վ.-Հայաստանի Ազգային Գրադարանը ուսումնասիրած էր Հրանդ Տինք Հիմնադրամի գործունէութեան շրջանակը եւ յայտով դիմած հիմնադրամին՝ փորձնական ծրագիրն իրագործելու նպատակով։ Կազմակերպութիւնն առաջարկեց իմ թեկնածութիւնը՝ հաշուի առնելով թուայնացման ոլորտի մէջ ունեցած փորձը եւ համապատասխան գիտելիքները։ Որոշեցի մասնակցել, քանի որ իմ ցանկութիւնն է նպաստել հայ գրքի ամբողջական հաւաքածոյի ստեղծմանը։
Վ.Պ.-Ձեր նշուած փորձն ինչքանո՞վ արդիւնաւէտ էր։ Ինչպիսի՞ ազդեցութիւն կ՚ունենայ այն ձեր հետագայ գործունէութեան վրայ։
Ա.Վ.-Կը կարծեմ՝ ծրագիրը յաջողած է, իսկ նպատակը՝ իրագործուած։ Ծրագրի շրջանակի մէջ ուսումնասիրեցինք Իսթանպուլի ընդհանուր գրադարանային համակարգը, հայերէն հաւաքածոների առկայութեան վարկածները, ինչպէս նաեւ ձեռք բերեցինք 58 անուն գրքի թուային տարբերակ։
Վ.Պ.-Թուրքիայէն ձեր գործընկերներուն հետ հետագայ նախագծեր ունի՞ք։ Շարունակական համագործակցութիւն կ՚ըլլա՞յ։
Ա.Վ.-Ծրագրերը բազմաթիւ են եւ երկկողմանի։ Շարունակական համագործակցութեան արդիւնքը կ՚ակնկալենք նաեւ հանդէս գալ որպէս հիւրընկալուող կառոյց՝ յատկապէս Աթաթուրքի Գրադարանի մասնագէտներու համար։ Անոնց առաջարկած ենք հիւրընկալել մեր երկրի մէջ Գրանտ Թրաւել-ի կամ նոյն կարճաժամկէտ ընկերավարութեան ծրագրերու շրջանակներու մէջ՝ Հայաստանի Ազգային Գրադարանի մէջ ուսումնասիրելու օսմաներէն եւ թրքերէն գրականութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ քաջատեղեակ ենք, որ հայերէն ամենամեծ եւ ամենաարժէքաւոր հաւաքածոն տեղակայուած է Պէյազետի Ինստիտուտի Գրադարանը։ Առաջին այցը կը համարեմ ճանաչողական։ Կը կարծեմ՝ նոյն մարդու երկրորդ այցը կ՚ըլլայ աւելի արդիւնաւէտ՝ սկսած աշխատանքը աւարտին հասցնելու, ինչպէս նաեւ նոր հաստատութիւններու մէջ՝ յատկապէս Պէյազետի Գրադարանի հայերէն հաւաքածոն ուսումնասիրելու համար։
Վ.Պ.-Ըստ ձեզ՝ հայ-թրքական երկխօսութեան ընդլայնման համար ի՞նչ քայլեր պէտք է ձեռնարկել։
Ա.Վ.-Մշակոյթն այն ոլորտն է, որ դուրս է քաղաքական եւ դիւանագիտական սահմաններէն եւ համընդհանուր է բոլորի համար։ Հայ-թրքական երկխօսութեան համար հարկաւոր է կազմակերպել փոխ այցելութիւններ, ինչն ալ, մեր պարագային մէջ կը գտնուի գործնական փուլով. Հայաստանի Ազգային Գրադարանը փոխադարձ հրաւէրքով դիմած է Աթաթիւրքի Գրադարանին՝ նոյն ուսումնասիրութիւնն իրականացնելու Հայաստանի մէջ իրենց մասնագէտներու կողմէն։ Կարելի է կազմակերպել սեմինարներ, գիտաժողովներ՝ հրաւիրելով համապատասխան մասնագէտներուն, ինչ որ հնարաւորութիւն է ոչ միայն ծանօթանալ մշակութային ժառանգութեան, այլեւ կատարել մասնակի ուսումնասիրութիւններ։
Կը կարծեմ՝ երկու պետութիւններուն փոխ շահաւէտ համագործակցութեան արդիւնքին կ՚ունենանք երկկողմանի մշակութային դաշտ, իսկ այցելութիւնները եւ ուսումնասիրութիւնները կ՚ամբողջացնեն մեր մշակոյթներու բաց կողմերը։
