Թուրանի ճանապարհին Պաքու, 16 Սեպտեմբեր 1918
ՍԱՅԻԹ ՉԵԹԻՆՕՂԼՈՒ
Օսմանեան բանակը հարիւր տարի առաջ այս օր գրաւեց Պաքուն։ Թրքական արշաւումը հարիւրամեակին կը փառաբանուի զանազան յօդուածներով։ Նախագահ Էրտողանի դէպի Ատրպէյճան կատարած այցելութիւնն ալ ուշագրաւ կերպով զուգադիպեցաւ այդ օրուայ։
Էնվեր փաշայի եղբօր Նուրի փաշայի հրամանատարութեամբ, Կովկասեան Իսլամական բանակը պաշարած էր Պաքուն, բայց չէր կրցած արշաւել։ Նոյն պահուն Արեւելեան զօրամասերու խմբակի պետ հօրեղբօր Հալիլ (Քութ) փաշայի վարած բանակն ալ հասած է Պաքուի դիրքերուն։ 9 Սեպտեմբեր 1918-ին հօրեղբայր ու եղբօրորդի կը գրկախառնուին եւ այդ ողչագուրման պահը հարիւրապետ Սելահատտին կը նկարագրէ հետեւեալ տողերով։
«Պաքուն շրջապատող զօրախումբին հետ միանալու համար հասանք Ատրպէյճանի սահմանը։ Առաջին կայարանն էր Ահըսթաֆա։ Այստեղ մեզ դիմաւորեց Էնվեր փաշայի կրտսեր եղբայր, Հալիլ փաշայի եղբօրորդի եւ Կովկասեան Իսլամական բանակի գլխաւոր հրամանատար 29-ամեայ Նուրի փաշա։ Կէս գիշերը անց հասանք Կենճէ (Գանձակ)։ Կայարանի մէջ մեր պատուոյն թէյ սարքած էին։ Երբ կ՚ըմպէինք թէյը, աշուղ մը կողքին կը նուագեր։ Սահմաններէ դուրս լսած այդ թրքերէն երգերը մեզ յուզեցին։
Թուրանի ճանապարհին թուրքերու հանդիպած էինք։
Աշուղը թուրքերու բազմադարեան տառապանքը այնքան լաւ կը բնութագրեր որ, բոլորս զգացուած էինք։ - Կարաշարը զինուոր կը տանի Պաքու, ասա Հալիլ փաշա այս ի՞նչ գործ է։ Ասա Աստծոյ սիրուն այս ի՞նչ գործ է։
Բոլորս խոր յուզումներու մատնուած, աւարտած էինք մեր թէյերը ու կը պատրաստուէինք մեկնելու։ Անդին աշուղը կը շարունակեր, - Ասա Հալիլ փաշա այս ի՞նչ գործ է։
Սպառեցաւ հրամանատարի համբերութիւնը ու գոռաց. –Այսօր Պաքու, վաղը Մերեյ, յաջորդ օր Քարաքուրում, ի՞նչ գործ պիտի ըլլայ, Թուրան է։
Գիւղի մը մէջ խարսխած էր Իսլամական բանակի զօրամասը։ Կառաշարէն իջնելով մօտ մէկ ժամ ալ յառաջացանք ինքնաշարժով։
Հասանք տեղ, ուր կը պարզուէր Պաքուի համայնապատկերը եւ Կասպից ծովըե։
16 Սեպտեմբեր 1918-ին Պաքուի գրաւումը աւարտած է։ Հալիլ փաշա իր յուշերուն մէջ կը գրէ. «Սկսանք դիտել բոցերու մէջ մնացած Պաքուն»։ Քաղաքը ինկած է։
Հալիլ փաշա կը շարունակէ պատմել. «Երբ քաղաք մտայ, իմ կողքին էին գնդապետ Բարաքուին եւ փոխ գնդապետ Պասրի պէյ (Զօրաւար Պասրի Սարան)։ Բարաքուին կ՚ընդվզէր –Այստեղ անզէն մարդիկ սպաննուած են, ըսելով։ Վրայ բերի -Մի ջղայնանաք բարեկամ։ Սա պատերազմ է եւ մարդիկ զինեալ թէ անզէն կը մեռնին, հանգիստ մնացէք։
Մօտեցած էինք հիւրանոց։ Յանկարծ հրապարակի մը վրայ նկատեցինք 43 կախաղաններ։ Նուրի փաշայի հրամանով կախուած հայեր էին, որոնց համար պնդուած էր թէ անգլիացիներու տիրապետութեան շրջանին տանջած են թուրքերուն։ Բարաքուին այս տեսնելով սկսաւ խօսիլ անբարտաւան ոճով։ -Անընդունելի է, այս կոտորած է...։
Համբերութիւնս հատած էր։ Ինք ալ արժանի ըլլալու էր այդ նոյն կախաղաններուն, քանի որ իր խօսքերը անընդունելի էին պատերազմի կանոններուն։ Մենք պետութեան համար կը կռուէինք եւ կողքի մարդկանց կարծիքները մեզ չէին հետաքրքրէր։
Սկսելով Բարաքուինէն, հրամանատարութեան բոլոր գերմանացի սպաները կը հրաժարեցուին եւ կը ղրկուտն Պաթումի, զօրաւար Ֆոն Քրեսսի մօտ։
Հարիւրապետ Սելահատտին եւս մանրամասնութիւններով կը պատմէ Պաքուի գրաւումը։ Այդ պատումներէն կարճ ընդօրինակում մը կրնայ հայելի դառնալ ամէն ինչի համար։ «...այդ միջոցին խումբ մը յայտնուեցաւ։ Ռուսեր, գերմանացիներ, հայեր, ամէն ազգութենէ մարդիկ։ Թշուառ երեւոյթ ունէին ու կը պատմէին թէ տուներնին թալանուած, յարձակման ենթարկուած են։ Քաղաքի բոլոր փողոցներէն հրացաններու տրաքումներ կը լսուէին։ Յայտնի էր որ քաղաքը կը դիմադրեր փողոցներու վրայ»։
Պաքուի գրաւումը, Ա. Աշխարհամարտի վերջին օրերուն կովկասի այս հատուածին թրքական ուժերու կողմէ արշաւումը եւ հայ բնակչութեան երեք օր շարունակ սպանութեան ապացոյցն է։ Այդ օրերուն պաքուի մէջ կը հանդիպինք ծանօթ անունի մը։ Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչներէն Պահաիտտին Շաքիր, անվտանգութեան ժամանակաւոր տնօրէնի կոչումով գլխաւոր պատասխանատուն է 15-17 Սեպտեմբեր 1918-ին հայոց ջարթերուն։ Տեղացի խուժանն ալ շարժման բերելով իբրեւ թէ վեց ամիս առաջ հայերու կողմէ սպաննուած ատրպէյճանցիներու վրէժը լուծելու պատրուակով երեք օրերու ընթացքին մօտ 25 հազար անզէն հայեր սպաննեցուեցան։
Պատմաբան Վահագն Տատրեան կը գրէ թէ «Նուրիի վարած Իսլամական բանակը դիտումնաւոր կերպով երեք օր ուշացուց քաղաք մուտքը։ Խաղ մըն էր այդ, որուն շնորհիւ խուժանը ազատօրէն կատարեց թալանով, աւազակութեամբ ու մարդասպանութեամբ լեցուն իր յանցագործութիւնը»։ Տատրեան այս դէպքերը կը վերագրէ հայոց դէմ ատելութեամբ լցուած Պահաիտտին Շաքիրի յանկարծակիօրէն Պաքուի մէջ յայտնութեան։ Անուանի պատմաբանի համաձայն սոյն ծրագրի առաջին հետքերը կարելի է տեսնել Շաքիրի երեք նամակներուն մէջ, «Միացում եւ զարգացում» կուսակցութեան (Իթթիհատը թերաքքի) վաղ շրջաններուն, երբ այդ քաղաքական շարժումը կը պատրաստուէր Համիտը գահընկեց ընելու։ Այդ նամակները Եուսոֆ Հիքմէթ Պայուր ստորագրութեամբ հրատարակուած են Թուրք պատմութեան կաճառի կողմէ։
22 Սեպտեմբեր 1906 թուակիր նամակին մէջ «հզօրանալէ ետք հայոց գործը տեսնել դժուար չէ» գրած էր։ 23 Նոյեմբեր 1906 թուակիր երկրորդ նամակին մէջ մահմետականներու թշնամի յորջորջած հայերը կը տեսնէ Թուրքիա,Եւրոպա եւ Ամերիկայի մէջ Իսլամ կառավարութեան դէմ գրգռութիւն ընող տարրեր։ Ատրպէյճանցիները հայերու յարձակելու համար կը խրախուսէ «Ռուսական կալանքէն փրկուելու համար ստիպուած էք հայերը ոչնչացնելու, քանի որ փրկութեան միակ արգելքը իրենք են»։ Երիտթուրքերու Յուլիսեան յեղափոխութեան յաջողութեան հասնելէն հազիւ քանի մը ամիս առաջ, 3 Յունուար 1908 թուակիր երրորդ նամակին մէջ յստակօրէն կը պարզէ իր ռազմավարութեան նպատակը։ «Կառավարութիւնը վար առնելէ, երեսփոխանական ժողովը գումարելով մեր ազգային ուժին տիրանալէ ետք ոչ բուռ մը հայէն պիտի վախնանք, ոչ ալ եւրոպացիներէ»։
Իշխան Սապահատտին 1907-ի Միասնութեան համագումարին «Մենք հազիւ օտար պետութիւններու հալածանքէն խուսափելով կրցանք երկրի քրիստոնեաները խնայել։ Եթէ այդ վախը չըլլար, բոլոր քրիստոնեաները, յատկապէս հայերը մինչեւ վերջին անհատը կը կոտորէինք»։
Պաքուի արշաւումէն 45 օր ետք Օսմանեան կայսրութիւնը իբրեւ Ա. Աշխարհամարտի պարտուած երկիր առանց պայմանի ստորագրեց Մոնտրոսի դաշինքը։
Իսկ եթէ հարցնէք Պաքուի հերոս Հալիլ փաշայի մասին, կանանցահանդերձ թափառեցաւ Թուրքիոյ մէջ։ Բաւարարուիմ իր պատմածները փոխանցելով, որոնք յաւելեալ մեկնաբանութեան կարիք չունին։
«Պիլեճիքէն դէպի Էսքիշեհիր գնացքով պիտի երթայինք։ Գնացքի ճամբորդները կը խուզարկուէին անգլիացի ոստիկաններու կողմէ, ուրեմն Թալաթի հետ (փոքր Թալաթ, Տիյարպեքիր եւ Անգարայի հայերու ցեղասպանութիւնը գործադրող Ռեշիտ փաշայի փեսան) սափրեցինք մեր մօրուքները եւ պեխերը։ Մեր հասակներուն համապատասխան կանանցի տարազներու ու լաջակներուն փաթթուած, Ուլվիյէ հանըմի հսկողութեան տակ կայարան գացինք եւ կիներու յատուկ վակոնին մէջ տեղաւորուեցանք։ Երեք կիներու մուտքը տեսնող անգլիացի ոստիկաններէն մէկը նոյն վակոնին մէջ ճամբորդող ընտանիքի երկու տղաներուն յանձնարարեց այրերու վակոնը անցնիլ, որպէսզի մենք՝ խանումներս անհանգիստ չըլլանք»։
